Commandeurshuizen met muizentandjes en tegels op Ameland
De zeventiende en achttiende eeuw was voor de Waddeneilanden een welvarende tijd. Ook voor Ameland. De walvisvaart speelde daarbij een belangrijke rol: Amelanders gingen op walvisjacht en dat was in die tijd een goede handel. Vele oude huizen in Hollum, Ballum en Nes herinneren aan de tijd van de walvisvaartkapiteins, de commandeurs. De glorietijd was van 1650 en 1800 en in die tijd zijn vele huizen huizen gebouwd door de commandeurs en stuurmannen die er het geld voor hadden.
Herenweg Hollum /
Bron: Persbureau AmelandCommandeurshuizen op Ameland
De commandeurs verdienden een dikke boterham met de walvisvaart en een deel van dat geld gaven ze uit aan de bouw van een huis op het eiland: een commandeurshuis. Het leverde mooie huizen op en was goed voor de economie van het eiland.
Het huis van een commandeur is op Ameland te herkennen aan een dubbele rij uitstekende richelsteentjes in de voorgevel, wil het verhaal. Gevelankers geven het jaartal aan waarin het huis gebouwd is.
Muizentandjes
De versierde rand in de gevel, waarbij een hoek van de steen naar buiten steekt, is een speciaal metselverband. Het wordt wel
muizentandjes rand genoemd.
De commandeur heeft bovenin en meer naar het midden van de voorgevel twee rijen muizentandjes. Het werd een van de kenmerkende onderdelen in de architectuur die de bestemming van het gebouw herkenbaar maakte. Stuurmannen van de walvisvaart lieten één rij muizentandjes in hun gevel zetten. Zij kenden hun plaats en wisten dat hun huis niet weelderiger versierd mocht worden dan hun leidinggevende.
Mythe
Het verhaal van de richels wordt ook afgedaan als mythe. De muizentandjes hebben een praktische betekenis bij het voorkomen van inwateren van de gevel en dat metselverband was door de praktijk ingegeven en niet voorbehouden aan commandeurs en stuurmannen. De muizentandjes zouden gewoon waterlijsten in de gevel zijn, om inwateren te voorkomen. De mythe is mooier dan de praktische uitleg, zodat hij blijft overgeleverd van de ene op de andere generatie en bij rondleidingen door de dorpen mooie verhalen oplevert.
Bron: Prentbriefkaart Foto Han de Vries Commandeurs en tegels
De commandeurs gaven ook geld uit aan het interieur van hun huis. Veel commandeurshuizen zijn aan de binnenkant bekleed met tegels en hier en daar tegeltableaus met afbeeldingen van schepen en walvisvangst. De tegels waren een doelmatige wandbekleding, maar de mooi versierde tegels en tableaus waren een esthetische toevoeging, een extra en een blijk van rijkdom.
Monument
De commandeurshuizen die na al die jaren de tand des tijds hebben doorstaan, hebben de status van monument en mogen aan de buitenzijde niet - en sommige ook niet aan de binnenkant - worden veranderd. De oude huizen bepalen voor een groot deel de rustieke sfeer in de dorpen.
Het cultuurhistorisch Museum Sorgdrager in Hollum is een voor publiek toegankelijke commandeurswoning. Het huis is gebouwd in opdracht van commandeur Sorgdrager.
Walvisvaarders
De walvisvaarders voeren op zeilboten en joegen in roeiboten op de walvissen. Voor in de roeisloep zat de harpoenier die uithaalde naar de walvis. In museum Sorgrager wordt de historie van de Amelanders op walvaart beschreven en getoond. In de tuin van het museum staat een harpoen waarmee in de twintigste eeuw op walvissen geschoten. De harpoen die handmatig naar de walvis werd geworpen, zoals dat in de tijd van de commandeurs ging, is binnenin het
museum te zien.
Dagboek Hidde Dirks Kat
De
Hollumer Hidde Dirks Kat schreef een dagboek over zijn belevenissen als commandeur op de Juffrouw Klara. Hij schreef in
'Dagboek eener Reize ter Walvisch- en Robbenvangst, gedaan in de jaren 1777 en 1778' zijn lotgevallen. Kats schip werd gekraakt door het ijs en de mannen waren gedwongen te overwinteren. Een herinneringssteen aan Kat is te zinden op de begraafplaats in Hollum en er is een straat naar hem vernoemd. Aan de H.D. Katstraat staat ook een bronzen beeld van deze commandeur.
Commandeur Sorgdrager
Commandeur Pieter Cornelis Sorgdrager schreef ook een dagboek:
'Memorij, het dagboek van Cornelis Pieter Sorgdrager.' Hij is de Sorgdrager die op de hoek Herenweg – Oosterlaan woonde, in het huis waar thans het cultuurhistorisch museum is gevestigd.
Commandeur Marten Jansen
Marten Jansen is een bekende commandeur die uit Nes kwam en het restaurant met de naam Het Witte Paard herinnert aan de walvisvaart.
Lees verder