Scholtenhuis Groningen - daders en slachtoffers

Het huis is in de periode 1878-1881 gebouwd in eclectische stijl in opdracht van de Groninger industrieel Willem Albert Scholten (1819-1892). W.A. Scholten was geboren in Loenen, Gelderland. Rond 1837 begon hij bij een oom met de fabricage van aardappelmeel. In 1841 stichtte hij een aardappelmeelfabriek in Foxhol, provincie Groningen. Naderhand stichtte hij ook andere fabrieken waaronder een aardappelmeel stroopfabriek in Hoogezand. Hij was op dat gebied ook actief als industrieel in het buitenland, onder meer in het Duitse Keizerrijk en Polen. Na zijn dood nam zoon Jan Evert de leiding van het concern van hem over. Bekend en berucht is het huis vanwege de gebeurtenissen daar in de Tweede Wereldoorlog.

Een villa op stand

W.A. Scholten was een geslaagd en daardoor rijk zakenman, een man van stand. In die positie wenste hij een passende villa te bewonen, op stand, aan de Grote Markt in de stad Groningen. Op de plek die hem wat dat betreft ideaal leek stonden echter al drie woningen. En de bezitters ervan, waaronder jhr. Alberda van Ekenstein, waren niet van plan de panden te verkopen. Daarop nam Scholten zijn intrek in een woning niet ver daarvandaan en wachtte geduldig tot hij zijn slag kon slaan. Toen de drie eigenaars waren overleden kocht hij de betreffende panden, liet ze afbreken en er voor in de plaats zijn stadspaleis bouwen.

De Duitse bezetter gebruikt het pand als hoofdkwartier

Na de Duitse inval in mei 1940 zocht de bezetter een geschikt pand in het noorden van Nederland dat als hoofdkwartier kon dienen voor die regio. De villa van de familie Scholten was net wat ze zochten. Zonder pardon werden de leden van de familie die er toen woonden, de weduwe van J.E. Scholten en haar zoon, eruit gezet. Het pand werd nu de regionale zetel van de Duitse geheime Dienst (SD). Ook de 'Sicherheits Polizei', speciale commando-eenheden van de SS en de 'Beauftragte' van Seys-Inquart in het noorden, Hermann Conring, waren er ondergebracht.

Het personeel van het Scholtenhuis moest toezien op de uitvoering van de maatregelen die de bezetter uitvaardigde. Dat hield mede in het wegvoeren van de joden uit de regio naar de vernietigingskampen (via Westerbork), het ‘leveren’ van dwangarbeiders voor werken in Duitsland en ook het fusilleren van verzetsmensen.

Action Silbertanne

‘Silbertanne’ was een codewoord voor commando-eenheden bestaande uit Nederlandse SS’ ers. Ze kregen de bevoegdheid om als reactie op bijvoorbeeld liquidatie van NSB’ers, zonder verder justitieel onderzoek bij razzia’s verdachte personen te liquideren. Bij die razzia’s werden ook mannen opgepakt die in werkkampen verdwenen.

Niedermachungsbefehl

Na de aanslag op Hitler in juli 1944 vaardigde deze het Niedermachungsbefehl uit. Dit maakte het mogelijk om verzetstrijders bij arrestatie zonder vorm van proces te liquideren. Dit bevel maakte de Silbertannemoorden overbodig (in de literatuur worden die moorden dan ook geplaatst in de periode september ’44 – september ’45).

Dolle Dinsdag

Toename van verzet en verharding van het optreden van de Duitse bezetter had ook tot gevolg dat de activiteiten in en rond het Scholtenhuis toenamen. De situatie veranderde ook in negatieve zin in verband met Dolle Dinsdag, 5 juli 1944. De geruchten dat de geallieerden snel oprukten naar Nederland deed veel NSB’ers en andere pro-Duitse lieden vluchten naar Oost-Nederland of Duitsland. Toen de geruchten niet bleken te kloppen en vele gevluchten weer terug gingen vanwaar ze waren gekomen, werden rechercheurs uit Amsterdam en omgeving gedetacheerd in het Scholtenhuis in Groningen. Daar konden ze de versterking van de afdeling ervaren rechercheurs goed gebruiken. En inderdaad hebben dezen onder leiding van de uit Zaandam afkomstige Abraham Kaper heel wat verzetsmensen in Groningen en omgeving opgepakt.

Huis van nazisme en sadisme

Het Scholtenhuis is verdwenen. Het werd verwoest bij de bevrijding van de stad in april 1945 en nooit weer opgebouwd. De aanduiding ‘gruwelhuis’ is niet overdreven als bedacht wordt welke daden daar verricht werden om gearresteerde verdachten tot bekentenis te dwingen. Velen kwamen er om het leven of werden doodgeschoten in de buurt van de stad of in de Drentse bossen.

Daders

In M. Brinks, het Scholtenhuis 1940-1945, worden onder meer de misdaden die in het beruchte huis plaats vonden uitgebreid beschreven. Een aantal daders onderscheidde zich van collega’s door meer dan gemiddeld geweld. Bevelhebber op het Scholtenhuis was van november 1942-maart 1945 Georg Haase. Bij zijn beleid dient bedacht te worden dat Haase beperkt was in zijn bevoegdheden. Hij diende het beleid uit te voeren dat door de Befehlshaber van de SD en SS (BDS) in Den Haag was bepaald en de BDS ontving de bevelen weer van het Reichssicherheitshauptamt in Berlijn (zie Brinks p. 16). Johannes van Efferen trad op als leider van meerdere Silbertanne Kommando’s.

En dan was er een groep Nederlanders en Duitsers die administratief werk verrichtte. Een aantal van de daders onderscheidde zich door het toepassen van meer dan gemiddeld geweld. De zogenaamde V-Leute (vertrouwensmannen en -vrouwen) leverden tegen betaling informatie over verzetsmensen. Vaak waren het NSB’ers, met name landwachters.