Niet gillen! Emotienormen in Nederland

Emoties: iedereen heeft ze. Maar weten we ook waarom we bepaalde emoties voelen op specifieke momenten? Het lijkt simpel, tot je er wat langer over nadenkt. Uit deze studie onder vrouwen die een verkrachting hebben meegemaakt, komt naar voren dat de emoties die zij als gevolg hiervan voelen en uiten gebonden zijn aan maatschappelijke normen.

Emoties centraal

In het kader van mijn afstuderen, heb ik onderzoek gedaan naar normen voor emoties in Nederland. Dit kwam voort uit ervaringsverhalen van vrouwen die door een traumatische ervaring met heftige emoties te maken hadden gehad.

De vrouwen in deze studie hebben een verkrachting meegemaakt. Na korte of langere tijd hebben zij professionele hulp gezocht om deze ervaring te kunnen verwerken. Zij hebben individuele hulp gekregen van een psycholoog en/ of zij hebben deelgenomen aan de groepsgesprekken met lotgenoten. De hulpverlening was erop gericht om de vrouwen inzicht te geven in hun eigen emoties en hoe zij daarmee om konden gaan, zodat zij weer een ‘normaal’ leven konden leiden.

De vrouwen praatten veel over de emoties die hun levens hadden beheerst nadat zij verkracht waren. Dit waren voornamelijk negatieve emoties. Zij probeerden deze emoties in de eerste tijd na hun verkrachting meestal te negeren of ze probeerden er in ieder geval weinig tot geen uiting aan te geven tegenover andere mensen. Vaak deden ze dit al vanaf het eerste moment na hun verkrachting, soms zelfs zonder dat ze zich dat realiseerden. De bewuste keuze om het wel of niet aan bepaalde mensen te laten weten en hun emoties te uiten, kwam pas (veel) later.

Theorieën over emoties

Als je mensen vraagt wat een emotie is, antwoorden ze meestal dat het een gevoel is. Het is iets wat je opeens voelt en meestal is het vrij sterk. Mensen kunnen deze gevoelens benoemen. Voorbeelden van emoties die vaak gegeven worden zijn verdriet, jaloezie, woede, blijdschap en depressiviteit (of ‘een dip’). Vaak kunnen ze ook verklaren waar de gevoelens door veroorzaakt worden. Zo kan blijdschap veroorzaakt worden doordat iemand een geliefd persoon na lange tijd weer ziet, woede door onrecht en verdriet door een sterfgeval in de familie.

In de wetenschappelijke literatuur is er minder overeenstemming over wat een emotie nu precies is. Sommige wetenschappen (zoals bijvoorbeeld biologie en bepaalde stromingen in de psychologie) gaan uit van universele, biologische processen die emoties veroorzaken. Alle mensen zouden dus in principe dezelfde emoties hebben. Hier tegenover staat het sociaal-constructionisme. Deze stroming gaat uit van de aanname dat alle emotie sociaal geconstrueerd wordt. Mensen uit verschillende samenlevingen voelen daadwerkelijk anders (Lutz, 1988). Inmiddels is er een redelijke consensus dat emoties zowel biologische als sociale processen zijn. Over in hoeverre de weegschaal naar een bepaalde kant slaat is men het echter nog niet eens (Baanders, 1997: 7-10). Vast staat dat mensen emoties kunnen benoemen. Ze kennen er betekenis aan toe en ze uiten emoties (of niet) op een specifieke manier. Emoties zijn gevoelens met betekenis.

Volgens Catherine Lutz (1988), die onderzoek naar emoties heeft gedaan op een klein Micronesisch eiland, gelooft ‘men’ in het westen over het algemeen dat emoties een psycho-biologisch fenomeen zijn. De rol die cultuur speelt in de ervaring van emoties wordt meestal als secundair beschouwd. Zo zou een cultuur, vanuit dit gezichtspunt, hooguit voorschrijven welke emoties mogen worden geuit en hoe. Baanders (1997: 1) maakt in haar proefschrift The Rules of the Game: Emotion Norms in Daily Life eenzelfde opmerking over hoe ‘men’ in de sociale wetenschappen in het westen over emoties denkt:

Emotions have been conceived of as things that need prescriptive rules as to when particular emotions are appropiate to be experienced or expressed by whom, and when they are not.

Zowel Baanders als Lutz zijn het met dit beeld van emoties oneens, maar op verschillende punten. Baanders gaat uit van een basis van universele affectieve processen in plaats van ‘dingen’ (1997: 4). Mensen passen, volgens haar, (onbewust) sociale normen toe op hun gevoelens. Deze normen verschillen per samenleving, het basisgevoel niet. Als een gevoel niet ‘hoort’, proberen mensen dit voor anderen verborgen te houden en soms proberen ze een ander gevoel te uiten dan wat zij voelen. Uit het onderzoek van Baanders blijkt dat mensen hun gevoelens ook innerlijk proberen aan te passen aan de situatie. Het vormen van een emotie is dus een proces. Zij stelt dat emotienormen, als subset van sociale normen, beïnvloeden welke emoties mensen voelen en hoe intens deze gevoeld worden. Om aan de emotienormen te voldoen zouden mensen hun gevoelens reguleren door hun aandacht te richten op die aspecten van de situatie die de voorgeschreven emotie opwekken en door de aspecten die een ongepaste emotie zouden kunnen opwekken te negeren.

Lutz gaat hierin iets verder door emotie als 'local ideological practice' te beschouwen. Zij houdt minder rekening met een universele basis van emoties en richt zich volledig op het sociaal-culturele karakter ervan. Emoties staan volgens haar symbool voor de manier waarop de samenleving in elkaar zit. Ze hebben te maken met macht en politiek, verwantschap en huwelijk en normaliteit en afwijking. Emotie lijkt dan misschien een ervaring die zich binnen de grenzen van het lichaam afspeelt, in feite is het een sociaal fenomeen. Aan het (voor jezelf) benoemen van emoties gaat een proces van onderhandeling vooraf over de betekenis van gebeurtenissen, over rechten, plichten, relaties en bezit e.d. Emoties zijn dus duidelijk ingebed in de cultuur (Lutz, 1988: 5-6).

Nancy Scheper-Hughes (1992) en Arlie Russel Hochschild (1998) gaan zelfs zo ver dat zij zeggen dat we zonder cultuur niet zouden weten hoe we ons moeten voelen.

People draw from a prior set of ideas about what feelings are feelable, which feelings are culturally available to be felt. We can say that [she] intuitively matches her feelings to a nearest feeling in a collectively felt emotional dictionary. Each culture has its unique emotional dictionary, which defines what is and isn't, and its emotional bible, what defines what one should and should not feel in a given context (Hochschild, 1998: 6-7)

Deze ideeën kwamen duidelijk naar voren in verhalen van verkrachte vrouwen. Zij keken op verschillende momenten op verschillende manieren naar hun ervaringen. Dit verschaft inzicht in enkele emotienormen als onderdeel van de Nederlandse cultuur.

Verkrachting: een emotionele ervaring

De verhalen van de vrouwen maken duidelijk dat er veel emoties ‘vrijkomen’ na een verkrachting. De meeste emoties die de vrouwen noemden, waren negatief: walging, schaamte, schuld, haat, angst, woede, allemaal zeer sterke gevoelens. Ook partners en familieleden van de vrouwen die verkracht waren, hadden te maken met sterke emoties. Zij vertelden dat ze geschokt en woedend waren. Verschillende partners waren ook bang dat het hun vrouw of vriendin nog een keer zou kunnen overkomen of dat hun relatie nu misschien in gevaar zou komen. Ze werden angstig en overbezorgd. Verkrachting roept in het algemeen sterke emotionele reacties op.

Catherine Lutz en Geoffrey White (1986: 427) hebben oorzaken van emoties op een rijtje gezet. Voor negatieve emoties hebben zij vier oorzaken onderscheiden. Ten eerste kunnen dit soort emoties bij iemand veroorzaakt worden doordat iemand anders culturele codes verbreekt of tegen de verwachtingen van die persoon ingaat. Als een dochter bijvoorbeeld haar moeder uitscheldt, zullen beiden hierdoor waarschijnlijk geëmotioneerd raken, los van de reden waarom de dochter begint te schelden. Het is niet gepast om je moeder uit te schelden. De moeder zal zich waarschijnlijk geschokt, verdrietig, teleurgesteld of boos voelen. De dochter zal misschien ook van zichzelf schrikken en zich onzekerder en bang gaan voelen. Zij houdt zich tenslotte niet aan de normen. Dit noemen Lutz en White als tweede oorzaak van negatieve emoties: het zelf verbreken van culturele codes. Hieraan gerelateerd is sociale incompetentie of persoonlijke ‘ongeschiktheid’ voor bepaalde dingen en het bewustzijn van mogelijk falen. Iemand die van zichzelf weet dat hij moeite heeft met praten voor groepen mensen zal waarschijnlijk zenuwachtig en onzeker zijn op het moment dat hij een presentatie moet geven voor een grote groep mensen. Hij is zich zeer bewust van het feit dat hij niet de geschikte persoon is om iets op een goede manier te presenteren en dat hij waarschijnlijk zal falen.

De derde oorzaak van negatieve emoties is het (dreigende) verlies van een belangrijke relatie. Als twee vrienden ruzie krijgen, kan dit in beiden sterke emoties veroorzaken. Naast de woede die beiden waarschijnlijk ten opzichte van elkaar voelen, kan ook verdriet en teleurstelling een grote rol spelen. Maar ook als één van de twee plotseling niets meer van zich laat horen, veroorzaakt dit verdriet, teleurstelling en twijfel bij de ander.

Als vierde oorzaak van negatieve emoties noemen Lutz en White fysiek of psychisch gevaar. Als een persoon zelf in gevaar is, zal dit waarschijnlijk in eerste instantie angst veroorzaken. Maar ook als een significante ander in gevaar is, kan dit heftige emoties veroorzaken, zoals angst en verdriet en woede op de veroorzaker van het gevaar. Deze laatste emoties werden ook ervaren door veel partners en familieleden van verkrachte vrouwen. Zij waren, achteraf, bang voor het gevaar waarin hun partner, dochter of zus geweest was, verdrietig dat zij de verkrachting mee hadden moeten maken en vaak woedend op de verkrachter.





Sylvana Tomaselli (1986) merkt in de inleiding van de bundel Rape op dat verkrachting weliswaar gezien kan worden als een vorm van fysiek geweld, maar dat het veel heftigere (emotionele) reacties oproept dan andere vormen van fysiek geweld. Ook de vrouwen die mee hebben gewerkt aan de interviews voor onderhavig onderzoek, vertelden dat de verkrachting één van de belangrijkste (negatieve) gebeurtenissen in hun leven was geweest. Als zij het vergeleken met andere gebeurtenissen in hun leven, had dit de meeste indruk op hen gemaakt en waren ze er emotioneel het langst mee bezig geweest.


Volgens Petra is een verkrachting nergens anders mee te vergelijken. Haar vader ging dood. Dat veroorzaakte bij haar sterke emoties, maar nog niet zoveel als toen zij verkracht was. De vraag is nu hoe dit komt. Waarom roept een verkrachting veel sterkere reacties op dan andere indrukwekkende gebeurtenissen?

Een verklaring is dat een verkrachting alle bovenstaande oorzaken in zich kan hebben die negatieve emoties oproepen. Om met de laatstgenoemde oorzaak te beginnen: een vrouw die verkracht wordt, is zeker fysiek in gevaar. Niet alleen op het moment van de verkrachting, maar ook daarna kunnen er nog allerlei lichamelijke gevolgen zijn. Veel vrouwen hielden lichamelijke klachten over aan de verkrachting, zoals buikpijn, misselijkheid en pijn rondom de schaamstreek. Verder waren er verschillende vrouwen die geslachtsziekten hadden opgelopen. Buiten deze klachten bestaat het gevaar besmet te worden met het HIV-virus en sommige vrouwen overleven een verkrachting meteen al niet. Dit zijn de gevallen die we in de krant terugvinden: “Meisje vermoord gevonden in …, eerst seksueel misbruikt, daarna omgebracht”.

Een verkrachting vindt vaak niet alleen plaats onder fysieke dwang, maar ook onder psychische druk. Werkgevers dreigen met ontslag, leraren dreigen met slechte rapporten, vrienden laten merken dat ze je niet meer aardig vinden als je niet meegaat in hun verlangens. Allemaal situaties waarin op de één of andere manier macht wordt uitgeoefend (Timmerman, 1990). Een vrouw die deelnam aan een groepsgesprek vertelde dat zij al een poosje last had gehad van ongewenste intimiteiten op haar werk. Ze had echter nooit gedacht dat haar collega zo ver zou gaan als hij deed toen hij haar verkrachtte. Ze werkten veel samen, want hij was haar directe verantwoordelijke in het bedrijf. Zij werkte er pas anderhalve maand. Hij zat wel eens met zijn hand ‘per ongeluk’ aan haar borsten of haar billen. Toen zij daar niets van zei, omdat ze dacht dat het echt per ongeluk zou kunnen zijn, ging hij verder.


Toen hij steeds verder ging, heeft zij hem verteld dat hij er mee op moest houden. Ze wist zeker dat hij het niet per ongeluk deed en daarom durfde ze er iets van te zeggen. Aanvankelijk hield hij vol dat hij van niets wist. Later, toen zij dreigde om er hogerop over te klagen, veranderde hij van tactiek: hij hield vol dat zij hetzelfde bij hem deed en dat zij het duidelijk fijn vond om die aandacht te krijgen. Zij aarzelde om het aan anderen te vertellen, omdat ze niet wist of zij haar zouden geloven. De andere werknemers en de werkgever kenden hem immers al veel langer dan dat zij haar kenden. Volgens haar zag hij dit als een vrijbrief voor zijn activiteiten. Hij sloot zich op een gegeven moment samen met haar op in een toilet en verkrachtte haar. Daarna vertelde hij haar dat ze op zou moeten stappen als ze hun ‘relatie’ bekend maakte bij iemand op het werk, omdat hun werkrelatie daar onder zou kunnen lijden. Hij zoende haar ten afscheid en ging weer aan het werk. Zij meldde zich ziek en ging naar huis. Na een paar dagen heeft ze haar ontslag ingediend. Dat was geen probleem, omdat ze nog in haar proeftijd zat. Ze heeft niemand de werkelijke reden verteld waarom zij wegging. Ze was toch nooit positief geweest over het werk, omdat de ongewenste intimiteiten er vanaf het begin onderdeel van hadden uitgemaakt.

Naast het fysieke en psychologische gevaar, waardoor negatieve emoties veroorzaakt kunnen worden, is er in de meeste gevallen van verkrachting in Nederland sprake van een verlies van één of meerdere relaties. Er wordt geschat dat bij zestig tot tachtig procent van alle verkrachtingen in Nederland dader en slachtoffer elkaar kennen (cf. Doomen, 1976; Timmerman, 1990). De relatie met de verkrachter zal na deze gebeurtenis vrijwel zeker veranderen. Alle vrouwen die aan dit onderzoek meewerkten en verkracht waren door een bekende bevestigden dit in ieder geval. Zij hadden allemaal de relatie met hun verkrachter afgebroken. Ook andere relaties kunnen lijden onder de verkrachting. Vrouwen sluiten hele groepen mensen buiten, omdat zij de verkrachter ook kennen. Andere mensen vermijden de verkrachte vrouw als zij hen erover verteld heeft. Hoe dan ook, relaties veranderden vaak in negatieve zin. Vrouwen raakten vrienden kwijt of hadden het gevoel dat zij hun vrienden niet meer onder ogen konden komen. Dit veroorzaakte gevoelens van eenzaamheid, twijfel en verdriet.



Het (dreigende) verlies van significante relaties speelt dus zeker een rol bij een verkrachting. Het gaat dan niet alleen over de relatie die vrouwen vooraf met hun verkrachter hadden, maar ook over relaties met andere mensen.

Ook de eerste twee oorzaken van emoties die Lutz en White noemen, zijn terug te vinden in een verkrachting. De verkrachter verbreekt zeker een bepaalde culturele code. Hij neemt wat hij wil en houdt dus zijn ‘driften’ niet onder controle. Van een beschaafde man wordt dat wel verwacht.


Daarbij gaat een verkrachter ook nog tegen alle verwachtingen van het slachtoffer in. Met name een verkrachting door een bekende en op een niet-openbare plaats is iets waar de meeste vrouwen geen rekening mee houden. Denkbeelden over verkrachtingen op openbare, maar verlaten plekken door een onbekende viezerik zijn daarvoor nog te bekend. Het laatste wat de meeste vrouwen verwachten van hun buurjongen/ vriend/ collega/ oom/ vrienden van vrienden is dat zij hen zullen verkrachten.

Tot slot kunnen emoties na een verkrachting ook veroorzaakt worden doordat de vrouw het idee heeft dat zij zelf iets verkeerd heeft gedaan, dat zij zelf bepaalde culturele regels heeft overtreden. Jonge vrouwen zijn opgegroeid met tegenstrijdige denkbeelden over de ideale vrouw. Zij kunnen altijd het idee hebben dat zij bepaalde culturele codes hebben overtreden als zij verkracht worden. Aan de ene kant is er altijd wel iets waardoor zij kan gaan twijfelen aan haar eigen acties: is zij wel echt onschuldig? Heeft ze hem niet op de één of andere manier aanleiding gegeven? Bijna alle vrouwen kunnen wel iets verzinnen wat een aanleiding geweest kan zijn en zo gaan denken dat zij zich niet ‘netjes’ genoeg hebben gedragen. Aan de andere kant kan zij het idee hebben dat ze niet genoeg van haar recht op zelfbeschikking gebruik heeft gemaakt. Veel vrouwen bedenken achteraf dat ze allerlei dingen hadden kunnen doen om de verkrachting te voorkomen. Zo bedacht Mira dat ze heel hard had moeten gaan gillen, zodat haar ouders zouden zijn komen kijken. Jeanine bedacht dat ze tegen de jongen had moeten zeggen dat hij haar aan het verkrachten was, zodat ze hem schrik aan zou jagen. Tineke vond achteraf dat ze weg had moeten rennen. Maar ze hebben deze dingen op het moment zelf niet gedaan. Dus vinden ze dat ze hem eigenlijk gewoon zijn gang hebben laten gaan. Dus waren ze zwak en dat is een breuk met de culturele code. Iedereen moet sterk zijn en zichzelf kunnen redden door de juiste keuzes op het juiste moment te maken en hiernaar te handelen. Vrouwen moeten assertief zijn, dus durven zeggen wat zij wel en niet willen.

Assertiviteit als norm

Het lijkt erop dat assertiviteit een norm is waar vrouwen aan moeten voldoen in westerse samenlevingen. Als je niet assertief genoeg bent, kunnen de consequenties zwaar zijn. Goode (1969) wees er al op dat vrouwen duidelijk aan mannen kenbaar moeten maken wat hun wensen en intenties zijn. Doen zij dat niet, dan kunnen mannen hun gedrag wel eens verkeerd interpreteren en naar hun eigen interpretatie handelen. Achteraf kunnen zij dan zeggen dat ze niet hadden begrepen dat de vrouw in kwestie niet wilde. Dan had ze maar moeten zeggen dat ze geen zin had en niet intussen allerlei verwarrende signalen uitzenden (cf. Dahm, 1998).

Assertiviteit wordt echter niet altijd gewaardeerd door mannen. En het voorkomt ook lang niet altijd een verkrachting. Brigitte heeft haar verkrachter bijvoorbeeld behoorlijk van repliek gediend. Toch heeft hij doorgezet. Of misschien wel juist daardoor, denkt zij nu.


Veel andere vrouwen hebben hun verkrachter minder weerstand geboden dan Brigitte. Zij bleven lange tijd meegaand en redelijk vriendelijk, ook al werd de situatie er niet comfortabeler op. Zij wilden de relatie (van welke aard dan ook) die zij met de man hadden niet in gevaar brengen.




In deze gevallen voelden de vrouwen dat er iets niet helemaal goed zat. Toch bleven zij vriendelijk en meegaand. Zij negeerden hun gevoel. Daardoor gedroegen zij zich niet assertief. Zij hebben niet bij de eerste tekenen van seksuele toenadering geprotesteerd, want zij wilden niet als “kenau” gezien worden, ze wilden zich beleefd gedragen. Het lijkt er op dat deze vrouwen hier in een dubbele moraal terecht zijn gekomen. Aan de ene kant verwijten zij zichzelf dat zij zich niet assertief genoeg hebben opgesteld. Hadden zij dit wel gedaan dan hadden zij misschien kunnen voorkomen dat zij verkracht werden. Daar tegenover staat het verhaal van Brigitte, die juist denkt dat zij haar verkrachting misschien had kunnen voorkomen door iets minder impulsief en assertief te zijn, omdat haar verkrachter daardoor vastbesloten was om haar te vernederen. Twijfel is blijkbaar onvermijdelijk.

Assertiviteit is vaak een onmiddellijke, impulsieve uiting van (negatieve) gevoelens ten opzichte van iemand. Aan de ene kant wordt het van vrouwen verwacht dat zij zich assertief opstellen. Aan de andere kant wordt het uiten van (negatieve) gevoelens meestal niet gewaardeerd in deze samenleving.

Emotienormen in Nederland

Individualisme en onafhankelijkheid worden in de Nederlandse samenleving over het algemeen zeer gewaardeerd. Het gevoel autonoom en onafhankelijk te zijn, geeft mensen zelfvertrouwen (Rodriguez Mosquera, 1999: 20). Vrouwen die verkracht zijn, kunnen hun gevoelens van autonomie en onafhankelijkheid, en daarmee hun zelfvertrouwen, volledig kwijt zijn geraakt. Velen zeiden dat zij (soms) het idee hadden dat ze “bewezen” hadden dat ze niet voor zichzelf konden zorgen. Ze voelden zich daardoor onzeker, beschaamd en onvolwassen.




De vrouwen probeerden om hun gevoelens niet aan de buitenwereld te tonen. Sommigen deden dit door, zoals Carla, het tegenovergestelde uit te dragen van wat zij echt voelden. Veel anderen voelden überhaupt niets.



Of Mariëtte Baanders dit bedoelde toen ze stelde dat mensen hun gevoelens aanpassen aan de normen die gelden voor emoties in een bepaalde samenleving, is niet duidelijk. Zij heeft het alleen over emoties die minder sterk geuit worden dan dat ze gevoeld worden en die daardoor uiteindelijk ook minder sterk gevoeld gaan worden (Baanders 1997: 147). Toch blijkt uit deze citaten wel dat deze vrouwen hun gevoelens aanpasten: zij voelden niets meer. Sommige vrouwen maakten opmerkingen waaruit bleek dat zij hier vrij bewust op hadden aangestuurd, andere vrouwen ‘ontdekten’ op een bepaald moment dat zij nergens meer “warm of koud van werden” (Tineke), zo waren zij gewend om hun gevoelens te onderdrukken en/ of te negeren.



Het (bewust of onbewust) niet voelen, verklaarden vrouwen door te zeggen dat zij waarschijnlijk liever niet voelden dan dat zij zich onprettig voelden. Bovendien zouden die gevoelens alleen maar lastig zijn: je kunt niet goed functioneren als je sterk geëmotioneerd bent. Dus moet je sterk zijn en niet je tranen de vrije loop laten. Dit blijkt een terugkerend punt in de verhalen van alle vrouwen die aan dit onderzoek hebben meegedaan. Sterk zijn, onafhankelijk zijn en vooral geen zwakke plekken tonen. De meeste vrouwen zagen het als een teken van zwakte als zij hun emoties niet onder controle konden houden. Zij voelden zich verslagen door hun verkrachter, omdat ze door zijn toedoen niets meer onder controle leken te hebben.

Toch lijkt deze uitkomst niet overeen te komen met de realiteit van de Nederlandse samenleving, waar de emoties van het tv-scherm afspatten in programma’s als ‘Het spijt me’, ‘All you need is love’, ‘Spoorloos’. Daarin wordt heel open over emoties gepraat en zoomt de camera in op huilende mensen die elkaar na lange tijd weerzien.

Het gaat in de genoemde tv-programma’s ten eerste echter meestal om positieve emoties. Blijdschap om een weerzien, omdat een ruzie weer is opgelost of omdat twee geliefden laten zien hoeveel ze van elkaar houden. Positieve emoties worden blijkbaar wel geaccepteerd. Ook emoties uit het verleden kunnen geaccepteerd worden, zoals bij de vrouwen die aan dit onderzoek meewerkten. Zij zijn in het verleden verkracht en zijn nu zover dat ze het achter zich laten. Ze kunnen vertellen hoe zij zich hebben gevoeld, omdat zij zich nu niet meer (vaak) zo voelen. Kortom, positieve emoties worden, in beperkte mate, meer geaccepteerd dan negatieve op het moment dat ze ervaren worden. Negatieve emoties zijn acceptabel op het moment dat ze niet meer spelen, maar alleen een herinnering zijn. Hierover vertellen is een controleerbare vorm van emoties uiten.

Ideeën over emoties en (on)rechtvaardigheid

Lutz beschouwt emoties als ideological practice. Emoties komen niet zomaar vrij, het zijn geen dingen, of zelfs processen, waar mensen niets aan kunnen doen. Mensen ‘beoefenen’ emoties als het ware. Toch zijn de meeste mensen zich hiervan niet bewust. Zij hebben de regels voor emoties van jongs af aan geleerd en vervolgens geïncorporeerd. Doordat mensen deze emotienormen “altijd al” kenden, lijken ze volledig natuurlijk. In het westen worden emoties dan ook geassocieerd met ‘natuur’ in plaats van ‘cultuur’. Emotie zou de tegenhanger zijn van gedachte, van rede. Emoties worden in verband gebracht met het hart, gedachten met het hoofd, het is gevoel versus verstand, chaos versus orde, waarde versus feit en vrouw versus man (Lutz, 1988: 54-57). Er wordt hier niet ontkend dat mannen emoties hebben, zij zouden zich alleen beter kunnen beheersen dan vrouwen. Bovendien bestaat het beeld dat mannen niet ‘zomaar’ geëmotioneerd raken. Er is een duidelijk aanwijsbare reden voor hun emoties, dus zijn ze redelijk. Emoties bij vrouwen worden vaak gezien als onderdeel van hun karakter. Vrouwen kunnen ‘om niets’ in huilen uitbarsten of boos worden (Lutz, 1988: 73).

Veel vrouwen vertelden dat zij vanaf het eerste moment na hun verkrachting hun emoties onder controle probeerden te houden, zodat andere mensen niets zouden merken. Zij hadden kunnen gaan gillen, huilen, schreeuwen en zo onmiddellijk aan iedereen in de buurt kenbaar maken dat hun onrecht was aangedaan. Ze zouden hun verkrachter meteen hebben kunnen aanwijzen, zodat hij gestraft kon worden voor zijn daad. Maar geen enkele vrouw deed dat. Ze onderdrukten juist hun neiging om te gaan gillen en als ze hun tranen niet tegen konden houden, verstopten zij zich. Een reden hiervoor ligt waarschijnlijk ingebed in de Nederlandse cultuur. Een sociale norm die hier een grote rol speelt, is die van emancipatie. Jonge vrouwen hebben geleerd dat zij hetzelfde zijn als mannen. Daar hebben ze recht op (Baas, 1999: 19). Maar misschien is het langzamerhand ook een plicht voor deze vrouwen geworden om hetzelfde te zijn als mannen. Dus mogen ze niet al te emotioneel zijn, zeker niet in het openbaar. Het is belangrijk om “je eigen zaakjes op te kunnen knappen” (Mira) en controle te hebben over jezelf.





In de interviews lieten vrouwen blijken dat zij wel degelijk sterke emoties hadden ervaren na hun verkrachting. Hun gevoel zei hun vaak dat wat er gebeurd was, niet ‘goed’ was. Emotie is dus inderdaad evaluatief, zoals Lutz (1988: 55) al stelde. Gebeurtenissen worden gewaardeerd en verkrachting is een gebeurtenis die geen enkel slachtoffer als goed waardeerde. De emoties die de vrouwen ervoeren, waren dan ook negatief. Zij hadden onmiddellijk door dat hen onrecht aan was gedaan. Zij waren echter zo doordrongen van de norm dat emoties nooit te sterk geuit mogen worden en dat ze niet in het openbare leven thuishoren, dat ze deze negatieve waardering negeerden om er nog eens rustig over na te kunnen denken. Als emotie dus inderdaad een ideological practice is, is het in ieder geval geen dominante ideologie. Deze vrouwen handelen niet naar hun emoties. De dominante ideologie is er één van het negeren en/ of onderdrukken van sterke negatieve emoties. Uit de voorgaande verhalen blijkt dat emotie een tegenbeweging zou kunnen zijn, als mensen naar hun gevoel zouden willen luisteren en ernaar zouden handelen. Het zou onrecht misschien duidelijker maken. Maar emoties die onrecht aan zouden geven, worden niet gewaardeerd in deze samenleving.

Deze vrouwen hebben niet naar hun gevoel gehandeld. Geen van hen had hier achteraf spijt van. In deze samenleving wordt rede meer gewaardeerd dan impuls. Mensen die impulsief handelen, worden al snel als afwijkend gezien (cf. Fernand, 1998: 149). Deze vrouwen wilden niet afwijken. Zij wilden zo normaal mogelijk zijn en waren bereid om hier veel voor te doen. In ieder geval conformeerden zij zich naar de normen die golden voor emoties: laat emoties niet te veel zien en voel ze misschien liever ook niet, want dan is het gemakkelijker om kalm te blijven en alles onder controle te houden.