Wie was Atatürk?

Wie was Atatürk? Atatürk was een meedogenloze missionaris, die uiteindelijk van Turkije een modern land maakte. Atatürk heeft tevens de basis gelegd voor het huidige Turkije, zoals wij het kennen. Hoe groeide Atatürk van een doodgewoon jongetje uit, tot een een superhervormer?

Mustafa Kemal

Zuchtend en steunend loopt de Bandirma op 19 mei 1919 de haven van Samsun binnen, de Noord-Turkse stad aan de Zwarte Zee. Het is voorjaar, maar er staat een straffe wind, en het schip heeft moeite om recht naar de wal te koersen. Aan boord is de 38-jarige Mustafa Kemal. Met zijn blonde haar, blonde snor en blauwe ogen valt hij op tussen de donkere inwoners van Anatolië, het schiereiland waarop het grootste deel van Turkije ligt. Wat brengt deze generaal zo ver de provincie in?

Officieel is Mustafa gestuurd om de opstanden tegen de zittende Ottomaanse sultan neer te slaan. Meer eenmaal aangekomen, ziet hij zijn kans schoon om zijn niet lang gekoesterde plannen voor een modern Turkije te promoten. Hij verenigt de rebellerende troepen en dwingt de sultan meer macht aan het volk te geven. Dat is het prilste begin van zijn bewind, dat Turkije tot 1938 in zijn greep zal houden. In die tijd schaft Mustafa onder meer het sultanaat, het hoofddoekje en het Arabische alfabet af. Als een vader voedt hij de Turken op naar westers model. Daarom geeft hij zichzelf in 1934 de titel Atatürk, 'vader der Turken'.

Hij wil volmaakt zijn

De blonde generaal werd waarschijnlijk geboren in november 1881 in het huidige Thessaloniki (Griekenland), dat tot het Ottomaanse Rijk behoorde. Dit liep grofweg van de huidige Balkan tot de oostgrens waar nu Iran begint. Samen met een regering van vriendjes en familieleden, stond de Ottomaanse sultan aan het hoofd van dit grote rijk. Mustafa's ouders waren van eenvoudige komaf. Vader verdiende eerst de kost als douanebeambte en later als houthandelaar. Het verhaal gaat dat vader boven de wieg van zijn telg een zwaard had gehangen, een teken dat zijn zoon een militaire carrière toewenste. Al op jonge leeftijd besluit Mustafa inderdaad dat hij het leger in wil. Hij gaat naar de cadettenschool in zijn woonplaats. Mustafa wil de beste van de klas zijn. Vandaar dat zijn wiskundeleraar hem de bijnaam Kemal ('de volmaakte') geeft.

In zijn tienerjaren begint Mustafa zich voor politiek te interesseren. In het plaatselijke café bespreekt hij met studiegenoten de positie van de sultan. Grote hoeveelheden raki, sterke Turkse anijsdrank, maken de tongen los en scherp. 'Ons vertrouwen in de sultan wordt geheel ondermijnd. We stellen vast dat het leger zijn slagkracht en prestige verliest. Bevreesd voor de sultan is ons volk ondergedompeld in hopeloze oosterse gelatenheid', zo schrijft Ali Foead, vriend en medestudent van Mustafa, op zijn notitieblok. In de schoolkrant kondigen de militairen-in-opleiding hun radicale vernieuwingsideeën aan. Hun ideaal? De 'verlichte' Franse republiek, met haar democratie en gelijke rechten voor iedereen.

Mustafa wil meer

Tijdens de zuippartijen komt Mustafa in aanraking met leden van de zogeheten 'Jong-Turken'. Deze verzetsbeweging wil een door het volk gekozen parlement om de burgers bij de staat te betrekken, en een grondwet. Maar dat gaat Mustafa eigenlijk niet ver genoeg. De jonge militair wil een totale herziening van Turkije naar westers model: de scheiding van religie en staat, vaderlandsliefde (nationalisme), democratie en economische vernieuwingen. Maar Mustafa voelt dat de tijd niet rijp is voor zulke grote veranderingen. En dus sluit hij zich in 1907 toch aan bij de Jong-Turken. Hij raakt bevriend met mensen die soortgelijke idealen hebben als hij. En Mustafa bestudeert een karrenvracht aan boeken over de moderne staatkunde en de westerse wereld. Langzaam wordt de modernisering van Turkije een persoonlijke ambitie die Mustafa niet meer los zal laten. Maar eerst staan de kersverse kapitein andere taken te wachten. Mustafa moet juist namens de sultan en zijn regering vechten tijdens een reeks van oorlogen, waaronder de oorlog tegen de Italianen, twee Balkanoorlogen en de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). Deze conflicten draaien om grondgebied. Want omdat de Ottomaanse sultan zo zwak is, proberen vooral Italië, Servië, Bulgarije, Montenegro en ook Griekenland te knabbelen aan de Ottomaanse grenzen. Op het slagveld doet Mustafa goede zaken voor zijn land. Als beloning klimt hij snel op in het leger. Maar ondertussen wordt zijn kritiek op de sultan groter. Mustafa vindt dat hij verkeerde oorlogsbesluiten neemt. Met als absoluut dieptepunt het verdrag van 1914, waarmee de sultan de kant van de Duitsers kiest tijdens de Eerste Wereldoorlog.

Verliezer is verzwakt

Als Mustafa Kemal in 1919 per schip aankomt in Samsun (Anatolië), zijn de handtekeningen die een einde maken aan de Eerste Wereldoorlog net droog. Het is onrustig in het Ottomaanse Rijk, dat als verliezer uit de strijd is gekomen. De positie van de sultan en zijn regering, die nauw hebben samengewerkt met de Duitsers, is nog verder verzwakt. Het Ottomaanse Rijk wordt onder gezag gesteld van Groot-Brittannië en Frankrijk. De ontevredenheid van de bevolking en sommige hoge militairen groeit: waarom heeft de sultan dit laten gebeuren? Ook andere landen en bevolkingsgroepen proberen een graantje mee te pikken van de situatie. Zo willen de Grieken Smyrna (nu Izmir) innemen, en de Armeniërs eisen in het oosten een eigen staat op. Mustafa, dan nog als generaal in dienst van het Ottomaanse leger, komt officieel naar Anatolië om de opstandelingen in bedwang te houden. Maar ondertussen heeft hij een heel andere, geheime agenda. Mustafa gaat de rebellerende groeperingen niet onderdrukken, hij gaat juist met ze praten. Waarschijnlijk omdat de ondergrondse verzetsgroep van de Jong-Turken aan hem heeft gevraagd de leiding van het verzet op zich te nemen. Mustafa wil niets liever dan dat!

Sultan geeft zetje

Als de Sultan lucht krijgt van de 'verzetsactiviteiten' van Mustafa, roept hij zijn generaal onmiddellijk terug naar Istanbul. Die stuurt op zijn beurt een ontslagbrief aan de sultan. Alhoewel hij nu officieel geen generaal meer is, houdt Mustafa gewoon zijn steun van z'n collega-generaals en manschappen. Sterker nog: ook andere rebellerende legereenheden sluiten zich bij hem aan. Ze willen af van de sultan én de geallieerde dreiging. En om te beginnen: verkiezingen voor een volksparlement.

De sultan voelt zich in het nauw gedreven en stemt uiteindelijk in met algemene verkiezingen voor het parlement. Daar zaten tot dan toe bekenden uit de kring van de sultan in. Maar de Britten maken daar in 1920 een einde aan. Op dat moment wordt naast de regering van de verzwakte sultan, het nieuwe 'volksparlement' geïnstalleerd. De voorzitter? Mustafa. Die voelt dat de kans om zijn land te moderniseren, nu dichtbij is. En dus zet hij de opstand door. De sultan zelf gooit dan nog wat olie op het vuur. Hij ondertekent het Verdrag van Sèvres met de geallieerde landen. Daarmee zou het rijk veel grondgebied verliezen. Mustafa schrijft daarover: 'Het Verdrag van Sèvres is een doodvonnis, dermate noodlottig voor het volk, dat we willen dat de naam ervan niet uitgesproken wordt door iemand die zich onze vriend noemt.' Een tweejarige onafhankelijkheidsoorlog volgt. Daarin vecht Mustafa, samen met een groot deel van het leger, tegen de sultan en tegen de geallieerden. Hij voert de strijd vanuit de stad Ankara, centraal in Anatolië, waar ook het kersverse volksparlement zetelt. Er volgt fikse tegenstand vanuit Istanbul, van de geallieerden en vooral van de Grieken, die legereenheden naar het gebied sturen. Maar het 'Regime van Ankara' blijft overeind en wint aan populariteit.

Leider is logisch

In 1921 volgt de genadeklap. Dan neemt het volksparlement een wet aan waarin staat dat het zelf de enige wettige en uitvoerende macht is. Eigenlijk staat dat gelijk aan een overname van alle regeringstaken. De sultan vlucht een paar maanden later het land uit. Als leider van de grootste partij in het parlement krijgt Mustafa de leiding over die regeringstaken. In 1923 wordt de staat Turkije gesticht. Mustafa Kemal wordt de eerste president van deze nieuwe republiek. De blonde generaal, ooit een oproerkraaier in een provinciaals café, heeft deel één van zijn missie volbracht. Hij kan nu beginnen aan het tweede deel, en van Turkije een modern land maken. Zijn allereerste wapenfeit? Ankara wordt de nieuwe hoofdstad van het land. Want Mustafa wil ver weg van de Ottomaanse paleizen in Istanbul regeren, in het hart van het grondgebied waar hij op 19 mei 1919 zijn overwinningstocht begon.

En nu...?

Wat is de erfenis van Atatürk in het Turkije van nu? Allereerst is de superhervormer voor de Turken altijd een mythische figuur gebleven. In alle openbare gebouwen hangen nog steeds portretten van de 'man die van Turkije een modern land maakte'. Toch hebben niet al zijn ideeën de 20ste eeuw overleefd. Zo is zijn economische politiek (dirigisme) losgelaten door latere regeringen. En uit protest tegen het hoofddoekjesverbod dragen sommige vrouwen juist weer een hoofddoek op straat. Ook bestaan weer politieke partijen die zich op de islam beroepen. Een andere erfenis van Atatürk is het Koerdenprobleem in Turkije. Vanwege hun eigen cultuur wensen zij een vorm van autonomie. Maar de Turkse regeringen na Atatürk zijn altijd blijven vasthouden aan zijn stelling: wie op Turks grondgebied woont, is Turk.