Fries en Frysk – een rijkstaal

De taal die in de provincie Fryslân wordt gesproken is een officiële taal. Het Fries heeft zelfs een eigen wet, de Wet gebruik Friese taal. Daarin staan regels over het gebruik van het Fries in het bestuurlijk verkeer. Het meeste Fries is in Fryslân te horen, de provincie die ook wel Friesland wordt genoemd, maar officieel Fryslân heet. De regionale omroep, Omrop Fryslân, gebruikt het Fries bij haar uitzendingen en in Friese gemeentehuizen en in het Provinciehuis in Leeuwarden wordt Fries gesproken. Soms is de regionale taal uit het noorden van het land op de landelijke tv te horen, zoals bij de belofte tijdens de inhuldiging van Koning Willem-Alexander. Hoe zit dat, met het Fries?

De tweede taal van Nederland

• Wet gebruik Friese taal
• Lutz Jacobi "Dat ûnthjit ik"
• Westlauwers Fries
• Minderheidstaal
• Erkende taal
• Europese Unie
• Frysk studeren
• Taal of dialect
• Immaterieel erfgoed

Wet gebruik Friese taal

Lutz Jacobi, Tweede Kamerlid voor de PvdA ten tijde van de inhuldiging van Willem-Alexander, beloofde in het Fries trouw aan de constitutionele monarchie. Ze zei: “Dat ûnthjit ik” in De Nieuwe Kerk bij de Verenigde Vergadering ter ere van de inhuldiging van de Koning. "Dat beloof ik." Dat mag omdat dit specifiek zo is vastgelegd in de wet. Het gebruik van de Friese taal in het bestuurlijk verkeer en in het rechtsverkeer is vastgelegd in de Wet gebruik Friese taal.

Eed of belofte

Volgens de Wet beëdiging en inhuldiging van de Koning volgt na de toespraak van de Koning en het afleggen van de eed door de Koning de inhuldiging. Het middelpunt daarvan is een verklaring van de Voorzitter van de Verenigde Vergadering namens de Staten-Generaal, de Staten van Aruba, de Staten van Curaçao en de Staten van Sint Maarten, waarna elk Lid van de Eerste Kamer en de Tweede Kamer en elke gedelegeerde uit het Caribisch gebied hoofd voor hoofd de eed afleggen of de belofte doen. Dit is een plechtige wijze om de verbondenheid van Staten-Generaal en Koning met het Statuut voor het Koninkrijk en de Grondwet tot uiting te brengen. Het Friese Kamerlid maakte gebruik van het recht om in de tweede rijkstaal, het Fries, de belofte af te leggen.

In het Fries

Over het afleggen van de eed of gelofte zegt de Wet: "Hij die ter uitvoering van een wettelijk voorschrift mondeling een eed, belofte of bevestiging moet afleggen, is bevoegd in plaats van de wettelijk voorgeschreven woorden de daarmede in de Friese taal overeenkomende woorden uit te spreken. In het geval, bedoeld in het eerste lid, treden: indien een eed wordt afgelegd, voor de woorden: 'Zo waarlijk helpe mij God Almachtig' in de plaats de woorden: 'Sa wier helpe my God Almachtich'; indien een belofte wordt afgelegd, voor de woorden: 'Dat beloof ik' in de plaats de woorden: 'Dat ûnthjit ik'; indien een bevestiging wordt afgelegd, voor de woorden: 'Dat verklaar ik' in de plaats de woorden: 'Dat ferklearje ik'.

Westlauwers Fries

Het Fries, dat eigenlijk het Westlauwers Fries heet en in het Fries Frysk wordt genoemd, is de tweede rijkstaal binnen Nederland. Als rijkstaal kan het Fries gebezigd worden in het officiële verkeer in Friesland, onder bepaalde voorwaarden en niet in alle gevallen. Zo zijn de bestuursorganen van de gemeenten Ameland, Schiermonnikoog, Terschelling, Vlieland en Weststellingwerf vrijgesteld van de verplichtingen. Gebruik van het Fries is het uitoefenen van een recht. De status van het Fries als rijkstaal is niet vrijblijvend voor overheidsinstanties. Overheidsdienaren dienen het Fries in ieder geval passief beheersen. Ze mogen de Fries sprekenden het recht om gebruik te maken van een officiële taal niet ontnemen. In overheidsdocumenten en in de rechtspraak hebben burgers recht op gebruik van het Fries.

Minderheidstaal

Nederland kent één minderheidstaal, namelijk de Friese taal. Alle andere streektalen zijn een dialect. Bijna een half miljoen mensen spreekt deze taal. Het Fries verschilt van het Nederlands en staat dichtbij de oude Engelse taal. Ongeveer 440,000 Nederlanders spreken Fries, waarvan 350,000 deze taal als moedertaal hebben. Twee procent van de gehele Nederlandse bevolking gebruikt het Fries als moedertaal. Ongeveer 3 % is deze taal machtig. In de provincie Friesland verstaat 95 % van de bevolking Fries.

Erkende taal

Als erkende taal kent het Fries een aantal rechten:

• leden van de Eerste of Tweede Kamer mogen de eed in het Fries afleggen;
• leden van provinciale staten mogen de eed in het Fries afleggen;
• gemeenteraden in Fryslân mogen de eed in het Fries afleggen;
• namen van waterwegen, verschillende gemeentenamen en straatnamen in Fryslân zijn officieel eentalig in het Fries vastgesteld;
• in de rechtszaal in Fryslân mag Fries worden gesproken;
• bij het gemeenteloket en de politie werken in Fryslân Fries sprekende ambtenaren;
• scholen in Fryslân geven het vak Fries.

Fryslân

De officiële naam voor de provincie Friesland is Fryslân. Dat besloot het provinciaal bestuur in 1995.

Europese Unie

Door de Europese Unie zijn de Friezen erkend als nationale minderheid. Hun taal is erkend als minderheidstaal. Het Fries wordt in drie gebieden gesproken:

• door 350.000 mensen als hun moedertaal in de provincie Fryslân;
• in het westen van de provincie Groningen;
• door tweede taal-sprekers en moedertaalsprekers buiten de provincie.

Dialect

In delen van de provincie waar het Fries niet de moedertaal is, zoals op het Waddeneiland Ameland - daar spreekt men een dialect dat weliswaar Friese klanken heeft maar dat ver van het echte Fries staat - is de Friese taalles op school vervangen voor heemkunde.

Frysk studeren

Universitair Fries studeren kan in:

• Amsterdam;
• Groningen;
• Kiel (Duitsland);
• Flensburg (Duitsland).

Als bijvak kan het Fries gestudeerd worden in ondermeer:

• Verenigde Staten;
• Tsjechië;
• Japan.

Taal of dialect

Fries is ouder dan het Nederlands en is een van de West-Germaanse talen, waar ook het Engels en Schots, Hoogduits en Nederlands toe behoort. De twee verschillende talen zijn meer op elkaar gaan lijken omdat het land een bestuurlijke eenheid vormde. Het Nederlands werd de dominante taal, maar er is voldoende verschil tussen het Fries en Nederlands (taalafstand) om het twee aparte talen te kunnen noemen. Het Fries heeft een status in het dagelijkse leven (taalstatus) en de Friestaligen willen graag hun taal doorgeven aan de kinderen (taalwil). De drie eigenschappen taalafstand, taalwil en taalstatus zijn nodig om een taal officieel als taal te erkennen.

Taalgrens

Het Fries heeft een eeuwenlange geschiedenis en heeft een literaire traditie. Fries is niet alleen een spreektaal, maar ook een schrijftaal. Een dialect kent niet of nauwelijks een geschreven traditie. Het Fries is ook een bestuurstaal. Om het Fries kan ook een taalgrens getrokken worden; er zijn duidelijk verschillen met het Duits en Nederlands. Bij dialecten zijn de taalgrenzen niet scherp, maar vloeien de taalgebieden in elkaar over.

Taalfamilie

Het Fries dat in Nederland wordt gesproken behoort tot een taalfamilie met vertegenwoordigers in Duitsland. Het Fries kent het:

• Nederlandse Fries
• Saterfries (bij Cloppenburg in Nedersaksen)
• Noordfries (in Duitsland aan de Deense grens).

Immaterieel erfgoed

In Fryslân maken mensen, die de taal koesteren en het gebruik ervan willen bevorderen, zich hard om de Friese taal en cultuur op de UNESCO lijst van immaterieel erfgoed te krijgen.

Lees verder

• Friese Persprijs
• Immaterieel werelderfgoed - Friese taal en cultuur
• Leeuwarden – Fries StraatFestival