De koude oorlog: de fluttheorie van de wankele domino's

Welke wereldoorlog eiste de meeste slachtoffers? De eerste, de tweede of de derde? Hoezo, de derde? Was er dan een derde? Helaas, driemaal helaas: de Derde Wereldoorlog duurde 34 jaar, zowat de hele wereld was erbij betrokken en het dodental liep op tot 50 miljoen slachtoffers. Voor zover men dat kan berekenen. In de wandeling wordt die oorlog de Koude Oorlog genoemd. De Koude Oorlog ontstond, bestond en gedijde op de ideologische tweespalt tussen twee grootmachten. Het bracht de wereld op de rand van de afgrond, méér dan de oorlog die het conflict inleidde (40-45) en werd slechts definitief gestopt doordat één van de twee, Rusland, failliet ging en als een vermolmd kaartenhuis instortte. Meer dan dat militaire aspect staat de Koude Oorlog echter voor het wederzijdse wantrouwen dat werd opgedrongen aan twee generaties. Wie van ons, die dit leest, is niet opgegroeid met het vertrouwde beeld dat er een haast demonische vijand te bevechten viel? Wie van ons is niet gebrainwashed, ge-hollywoodiseerd door het conflict tussen de rechtschapen Amerikaan en de snode Sovjet? Vier decennia massale hypnose: hoe is het zover kunnen komen?

Wortels en ontstaan

Het begon aan de Elbe, in het Duitse Targou op 28 april 1945, met een handdruk wanneer de Amerikaanse opperbevelhebber Omar Nelson Bradley de hand schudde van zijn Sovjet-Russische opponent. Hun legers hadden het Nazisme zojuist een vernietigende slag toegebracht. Beide generaals waren ervan doordrongen dat met dit symbolische gebaar een nieuw tijdperk kon beginnen. Er werden beslist enkele flessen wodka en bourbon soldaat gemaakt.

De ontnuchtering volgde snel; was zelfs niet verrassend. Op de conferentie van Yalta, eerder dat jaar, bleek al dat de Sovjet-Unie er een geheime agenda op nahield door al het grondgebied tot aan de Elbe te claimen. de politieke invloedssfeer van de Sovjet-Unie werd daardoor onmiskenbaar uitgebreid, was een niet te slikken boon was voor de Amerikanen.
Zoals gezegd: de Verenigde Staten kwamen niet helemaal uit de lucht gevallen. Op de conferenties van Yalta (1945) en Potsdam (1945) ging het er al over. Men kwam redelijk overeen qua invloedssfeer en demilitarisatie van Duitsland, maar de herstelbetalingen vormden een serieus probleem. Rusland was wraakzuchtig; de VS hadden al geleerd dat je de verslagen vijand best niet opnieuw vernedert.

In Potsdam werd het Duitse grondgebied gevierendeeld. Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten beheerden drie zones die later zouden samensmelten tot de Bondsrepubliek Duitsland. Het Russische deel werd later de DDR. Hetzelfde schisma herhaalde zich in de hoofdstad Berlijn. Het Duitse gebied ten oosten van de rivieren Oder en Neisse werd doorgeschoven naar Polen, dat aan de andere kant dan weer Silezië verloor aan de Sovjet-Unie. Ook Oostenrijk kende aanvankelijk vier bezettingszones, in 1955 weer afgeschaft.

De Verenigde Staten stonden niet bepaald te bibberen als de Sovjet-Unie haar spierballen deed rollen. Militair waren zij immers superieur met de zonet ontwikkelde Atoombom, die later de Wereldoorlog ook in het Verre Oosten zou beslechten. En ideologisch stonden ze sterk met twee solidariteitsprogramma’s: Het Marshallplan en de NAVO.

Het Marshallplan heeft zeker en vast zijn altruïstische verdienste. Europa werd er door geholpen. Niet alleen kon de wederopbouw massaal starten maar het hielp enorm dat de respectievelijke regeringen niet vastgeklonken waren aan huizenhoge leningen. Toch werden de verdoken bedoelingen allengs ook duidelijk. Landen in een fase van herstel zijn niet geneigd voor het sobere communisme te kiezen. Niet uit praktische overwegingen, en gauw vaak ook niet uit ideologische. Het bestaande communisme binnen de westerse landgrenzen werd daardoor teruggedrongen. In het zog van de politici kwamen Amerikaanse producenten hun nieuwe wingebied inspecteren. De Coca-Colanisatie kon beginnen.

Het begin van het dominospel

Toch begon het Communisme als een olievlek uit te deinen over de rest van de wereld. Mao stichtte de Volksrepubliek China in 1949. Frankrijk kreeg het in Indochina steeds moeilijker de communistische opmars in Vietnam tegen te houden. En elke maand kwam er wel een nieuw lid van het Communistisch blok bij: Afghanistan, Cuba, Laos, Cambodja, Vietnam en verschillende vrijheidsbewegingen in Afrika. Amerika werd behoorlijk onrustig.

Winston Churchill had dat gauw in het snotje. In een beroemd geworden redevoering sprak hij, bij wijze van metafoor, over een IJzeren Gordijn. Dit groeide uit tot een van de sterkste metaforen ooit, want de realiteit had inderdaad veel weg van een IJzeren Gordijn. In 1961 werd dat zelfs concreet door de Berlijnse Muur. Het is hier, vanaf dan, dat de Koude Oorlog greep kreeg op regeringen, bevolkingen, psyches. De Sovjet-Unie stond haar satellietstaten - toch ook behoorlijk in puin- niet toe Marshallhulp te ontvangen.

Tegen beter weten in groeide de Sovjet-Unie uit tot een wereldmacht, die qua technologische ontwikkeling nauwelijks onderdeed voor de Amerikaanse. Meer zelfs, in de race naar de maan waren de Sovjets altijd eerst om een ruimtetuig (Spoetnik- ’57) en later een mens (Gagarin – ’61) via de ruimte rond de Aarde te brengen. In Amerika begon de Rode Aversie hilarische vormen aan te nemen dank zij de heksenjacht die senator Joseph Mc Carthy lanceerde. Al was bijlange niet iedereen akkoord over de methodes die Mc Carthy hanteerde, het resultaat was wel dat de perceptie tegenover het Communisme en de Sovjet-Unie in het bijzonder heel ongunstig werd. Het hielp uiteraard niet dat dit land nieuwe concentratiekampen - goelags - oprichtte, meestal in Siberië, en er iedereen naar toestuurde die van een beetje subversiviteit werd verdacht. Als antwoord op dit gewijzigde tijdsbeeld dacht de Westerse wereld dus aan een stoer bondgenootschap. Reeds in 1948 was Paul-Henri Spaak de bezielende kracht achter het Verdrag van Brussel, niet veel meer dan een alliantieverdrag. Het jaar nadien mondde dit uit in het Noord-Atlantische Verdragsorganisatie. Het initiatief lag nu opnieuw bij Amerika, maar Spaak mocht de zaak voorzitten, als afkoopsom voor zijn eigen doodgeboren kindje. Kerngedachte van zijn maidenspeech: “On a peur ...”.

Wat de enen als een correctie beschouwden, aanzagen de anderen als een aantijging. Zes jaar later was de Communistische pendant, Het Verdrag van Warschau, een feit. Hiermee kreeg je dus, in 1955, twee zichtbare kampen. Die vervolgens, de volgende dertig jaar, op een geniepige manier met elkaar in de clinch gingen. Niet door openlijk aan te vallen, maar door partij –of tegenpartij- te kiezen in alle wereldse conflicten die van dan af de kop opstaken. De crisissen of oorlogen in Cuba, Afghanistan, Korea en Vietnam zouden heel anders zijn gelopen als het fenomeen “Koude Oorlog” niet had bestaan.

De Koreaanse oorlog

In 1950 trekt het communistische Noord-Korea het kapitalistische Zuid-Korea binnen, daarme een erfenis van de Tweede Wereldoorlog annulerend. Na lang aarzelen - waren principes waard verdedigd te worden? - sloegen de Verenigde Staten de Noord-Koreaanse troepen een klein beetje verder terug dan van waar ze gekomen waren. Dat was het ogenblik dat China zijn stekels opstak. Generaal Mac Arthur riposteerde direct dat men Korea dan maar naar het stenen tijdperk moest bombarderen. Na drie jaar werd de wapenstilstand getekend. Mac Arthur werd gepensioneerd en Amerika likte zijn wonden. De lichtvaardigheid waarmee een nucleaire oplossing in de publieke opinie was gelanceerd deed menigeen nadenken.
Het werd een ongeschreven wet dat de machtsblokken niet meer zouden tussen komen in conflicten op elkaars grondgebied. De opstanden in Polen en Hongarije (1956) werden daarom door iedereen in de steek gelaten. De crisis aan het Suezkanaal (1956) kreeg wél de nodige aandacht. Groot-Brittannië, Frankrijk en Israël dachten, zoals vanouds, Egypte onder de voet te lopen. Ze moesten op hun stappen terugkeren toen Egypte steun zocht bij de Sovjet-Unie. Boven de hoofden van de strijdende partijen, als poppenmeesters, beslisten de twee grootmachten dat deze economische strijd zou geneutraliseerd worden. Een symptomatisch ogenblik: de mondiale machtswissel werd hiermee een feit. Zonder boterbriefje van de grote broer geen oorlog meer.

Amerika gaf vanaf nu absolute topprioriteit aan het wapenbudget. De Sovjet-Unie volgde noodgedwongen. De twee grootmachten in de wereld zouden de volgende dertig jaar hun eigen economie verzwakken door te kiezen voor afschrikking.
Amerikaanse troepen komen zich definitief her en der in Europa installeren om vlugger tot eventuele actie over te gaan. De wereld begon onrustig te worden. In 1961 werd de muur gebouwd. Het trauma van de vinger op de knop kreeg hier zijn beloop. De wapenwedloop was begonnen. En de gevolgen waren nefast.

Crisis in Cuba

Een paar maanden later hield de wereld zijn adem pas goed in, ten tijde van de Cuba-crisis. Fidel Castro voerde een rigied communistisch regime in zijn land, met de steun van de Sovjet-Unie. Die lieten de kans niet liggen om te komen spelen in de achtertuin van de Verenigde Staten. In 1961 werd het dieptepunt bereikt. Castro nationaliseerde Amerikaanse bedrijven en blies revolutionaire taal in de snorharen van de grote hond aan de overkant van het water. President Kennedy besliste dat Cubaanse varkentje eens de oren te wassen en lanceerde een invasie. De aanval op de Varkensbaai werd een van de zeldzame catastrofes in het militaire verleden van de Verenigde Staten. Men stelt er zich nog altijd vragen bij. Het enige wat Kennedy bereikte was dat hij Castro kwaad kreeg. Die gaf toestemming aan Rusland om op zijn gebied kernraketten te komen installeren. Kennedy kreeg er lucht van en sloeg aan het onderhandelen met de Sovjet Nikita Chroesjtsjov. Een compromis werd bereikt, Cuba met rust gelaten en de raketten gingen terug van waar ze gekomen waren. De crisis was afgewend. Nooit stond de wereld dichter bij een totale catastrofe.

Vietnam: de eerste dominosteen

Uiteindelijk zou, met vertraging, de oorlog in Vietnam de splijtzwam van de Koude Oorlog worden. Vietnam was een onderdeel van het Indochineese koloniale rijk van Frankrijk, dat zich in 1954 splitste in Noord- en Zuid-Vietnam, Laos en Cambodja.
Een vereniging van de twee Vietnammen was gepland, maar de VS lieten de verkiezingen niet doorgaan, uit vrees voor een communistische overwinning. Het Zuiden ondervond daarop steeds vaker last van raids van de noordelijke guerrilla’s: de Vietcong. De Amerikanen stuurden hulptroepen. Dat werd het begin van een uitputtingsslag die slechts in 1968 afliep.
Vietnam werd wel gesteund door de Communisten, maar niet in die mate dat Rusland of China daar een openlijke oorlog voor riskeerden. Op dat vlak reageerde Amerika een stuk schizofrener. De populaire theorie van de vallende domino’s onder de politieke machtshebbers verklaart de haast existentiële angst waarmee in Vietnam de eerste communistische overwinning werd bestreden. Na Vietnam zouden immers andere Aziatische landen, één na een, kunnen vallen voor de communistische ideologie.

Aanvankelijk gesteund door de publieke opinie, kon Amerika daarom naar hartenlust de krachtpatser uithangen. Het bekwam hen slecht. Na meer dan een decennium in het vuur van het conflict te hebben gepookt, moesten de Amerikanen Vietnam uiteindelijk toch aan het Communisme uitleveren. Achteraf bekeken, wellicht geen slechte zaak. Want ‘Nam ontwikkelde een communisme met sterk nationalistische accenten en zou alsnog een eigen koers varen, die het land op dit ogenblik absoluut geen windeieren legt. De kwestie Vietnam heeft de wereld dusdanig beroerd dat het een aparte uitleg verdient. In een volgend artikel zal ik de relatie van deze oorlog tot de mondiale ontwikkeling bespreken.

Het conflict tussen China en Rusland

De internationale politiek kreeg er intussen een belangrijke speler bij: China begon zich te doen gelden. Tot aan de dood van Stalin erkende China haar meerdere in het communistische wereldbeeld in Rusland. Stalin’s opvolger, Chroesjtsjov, kreeg echter de wind van voor van Mao, die zich nu als senior beschouwde en zijn eigen versie van het communisme predikte. Landen als Albanië en Cambodja kozen voor China. Beide (voormalige) partners begonnen aan elkaar te twijfelen en China zocht zelfs toenadering tot Amerika. Een niet te veronachtzamen pluim op de hoed van president Nixon, die nog net niet aan zijn Watergate toe was. Het zou tot eind jaren ’80 duren voor de betrekkingen tussen Rusland en China weer normaal werden.

Afghanistan: begin van het einde

Rusland liep vervolgens met open ogen in haar eigen Vietnam-val lopen: Afghanistan. Onder het voorwendsel steun te verlenen aan de communistische regering rolden Russische tanks in 1980 over de Afghaanse grens, om pas negen jaar later de omgekeerde richting te nemen. Niet dat de plaatselijke verzetsbeweging, de Moedjahedin, onverslaanbaar was. Maar, volgens de gewoonten van de Koude Oorlog, groeiden die boven zichzelf dank zij de nauwelijks verholen steun van de Verenigde Staten.

President Reagan had goed door dat de Sovjet-Unie door haar reserves zat. In onvervalste cowboystijl bracht hij de befaamde kruisraketten naar Europa, in antwoord op de SS-20’s van Rusland. Hij speelde het helemaal hard door het Star Wars project er door te drukken: een soort firewall waar geen Russische raket door zou komen. Achteraf bekeken niet meer dan bluf, want door geldgebrek werd het project nooit gerealiseerd. Maar voor President Michael Gorbatsjov was de maat vol. Hij realiseerde zich dat Rusland niet meer mee kon in dit opbod en ondertekenende gretig de ontwapening. Daarmee duwde hij op de knop voor de implosie van zijn eigen land.

First we take Berlin

De Berlijnse muur, monument van verdeeldheid, werd gebouwd in 1961 op de bestaande grens tussen Oost- en West-Berlijn. Het was de concrete realisatie van het IJzeren Gordijn. Nadat liefst 2,5 miljoen Oost-Duitsers tussen 1945 en 1961 het Vrije Westen kozen, vonden Rusland en de DDR het welletjes. Op enkele weken tijd werd een betonnen hindernis van 3 meter hoog over meer dan 45 kilometer aangelegd.

Behalve een geografische scheiding werd de muur de grens tussen twee ideologische werelden, twee economieën, twee culturen. De Muur werd van beide kanten gebruikt als propaganda-instrument en als drukkingmiddel bij uitstek. Er kwamen monumenten tégen de Muur. Kennedy riep er in juni 1963 dat hij “Ein Berliner” was. Vijf maand later was hij “een lijk”. Reagan pleitte in 1987 : “Tear off this wall! “

Dat gebeurde uiteindelijk op 9 november 1989, in een klimaat van opperste verwarring en ontreddering. Door een combinatie van een misverstand met een machtsvacuüm, rechtstreeks op de radio te volgen, werd de Muur in een paar uur gesloopt. Concerten werden geïmproviseerd. Politici wentelden zich in de aandacht van het momentum. En tal van Duitsers bezitten nu hun eigen stukje muur op de schouw.

Het snelle einde van de Koude Oorlog

De onhandige manier waarop de kernexplosie van Tsjernobyl (1986) kon gebeuren en vervolgens werd verdoezeld, deed al vele ogen openen. De val van de Berlijnse Muur, drie jaar later, werd de sociale draaikolk die de hele communistische achterban onverbiddelijk zou meezuigen. President Gorbatsjov wilde Rusland zachtjes doen landen en lanceerde mooie begrippen als glasnost en perestrojka. Zijn crisismanagement werd echter in snelheid genomen door zijn instortende economie. Uitgeput, vermolmd en aan de grond: het grootste land ter wereld implodeert op spectaculaire wijze. Het Westen kijkt verbijsterd toe. De ontluisterende manier waarop het Oostblok niet die hegemone moloch van weleer bleek, overweldigde de publieke opinie. Het woelige Polen, met Lech Walewski als katalysator, opende de debatten. Polen scheurde zich democratisch af en stapte uit het Warschaupact, dat kort daarna volledig werd ontbonden. Hongarije, altijd de vrolijkste barak van het kamp geweest, was de volgende. Het internationaal politiek klimaat was heel anders dan in 1956, waardoor de communistische trouw als sneeuw voor de zon smolt. Via Hongarije kwamen de eerste grote gaten in het IJzeren Gordijn.
Roemenië maakte het een stuk bloediger. Het machtsdelirium waarin President Ceausescu verkeerde, werd tot op het bot ontleed. De verbrokkeling van Joegoslavië zou pas veel later slachtoffers maken. Letland, Litouwen, Estland, Tsjecho-Slowakije, Georgië, Azerbeidzjan, Oekraïne: het leek de zondvloed wel. In Rusland werd Michael Gorbatsjov de curator van zijn eigen ondergang.

De belijdenis van de doctrine

Nadat het stof van de Berlijnse Muur was opgetrokken, ontdekte men dat de grote vijand niet meer bestond. Het domino-principe werd zo bewaarheid, zij het in omgekeerde zin. Alleen Cuba, dat hoe langer hoe potsierlijker het communisme beoefende, en Noord-Korea, stug achter zijn eigen kernwapen aanhollend, blijven nog over.

Het communisme, ooit een idealistische leer met gelijkheid als beginsel, was ontaard in een onaards monster dat zijn eigen staart had afgebeten. Een monster dat voortdurend de haren rechtop zette, maar de huishouding van het eigen hok zwaar had verwaarloosd.

Leedvermaak is niet op zijn plaats. Het communisme kon de Koude Oorlog niet op haar eentje voeren. Daar was een tegenstander voor nodig, even zo schizofreen, met haviken, tegengestelde apparatsjiks als je wil, die het eigenbelang verafgoodden. Wie de moed heeft om dat alternatief te overdenken, moet niet veel verbeelding gebruiken om het plaatje te schetsen: een instortende Amerikaanse economie die de hele Westerse wereld meezuigt, alle markten en beurzen. Wat voor Apocalyps zou dat niet geweest zijn? Plots, na 1991, waren er andere katten te geselen. Ruimtevaart was geen prioriteit meer; de wapenindustrie zocht andere speelkameraadjes. Terrorisme werd het volgende agendapunt.

Tot slot: niet onbelangrijk: de impact van de Koude oorlog, was niet louter militair en politiek. Het was in de eerste plaats een doctrine. Een doctrine betekent een op grote schaal uitgevoerde brainwashing. Diens woord men eet, diens woord men spreekt. Als de beoogde slachtoffers eensgezind aannemen dat het altijd anderen overkomt, is de doctrine geslaagd. De Sovjets geloofden in hun communisme, Duitsers in het Nazisme en loop zo de hele geschiedenis maar af. Zo is ook de Westerse wereld beïnvloed door het Amerikanisme. Wie de illusie behoudt dat men vrij van denken is, is gauw geneigd de onafhankelijkheid te overschatten. De vinger te wijzen naar de anders denkende, anders voelende. Veronachtzamend dat men kind blijft van zijn tijd. Een tijd waarin alle toegepaste kunsten, alle subtiele economische verbanden, alle mediatieke uitingen in de ban zijn van dezelfde hervormende ambities. Dertig jaar lang werden realiteit en verbeelding voortdurend aan elkaar afgetoetst. De irreële dreiging van de bom beïnvloedde filmmakers, muzikanten en schrijvers. De hele James Bondcultus –alle sprookjes over spionage en actie- vegeteerde op de massale angstvisie. De KGB werd de nieuwe Europese inquisitie. En het oxymoron van de eeuw - gewapende vrede - maakte niet alleen slachtoffers op het slachtveld. Alle humane speeltjes werden erdoor aangetast. Denk maar aan de Olympische Spelen van 1980 in Moskou, en daarna die van 1984 in Los Angeles.

Goed vijftien jaar na het einde van deze Oorlog. De ontwenningsverschijnselen zijn voorbij. Alle voormalige Oostbloklanden bekeerden zich tot het kapitalisme. Cuba wacht nog op de staatsbegrafenis van Fidel. Stilaan kruipen alle economieën uit het dal. Allianties via de Navo en de EU geven landen het nodige elan om te groeien. Andere conflicten spelen nu.

Maar dat, beste bosdiervrienden, is een ander verhaal ...