Abraham Kuyper - leer en leven

Zelf ben ik nooit overtuigd geweest van de correctheid van de wijze waarop Kuyper zich op de Bijbel beriep en heb mij altijd afgevraagd of de richting die hij christenen wees aangaande hun plaats in de maatschappij wel de juiste was. In dit artikel gaan we na in hoeverre het Kuyper in zijn persoonlijke leven gelukt is concreet vorm te geven aan zijn overtuigingen.

Kindertijd en jeugd

Abraham Kuyper werd geboren op 29 oktober 1837, als derde kind in een hervormd gereformeerd domineesgezin (Jan Frederik Kuyper en Henriêtte Huber) te Maassluis. De vader van Abraham nam een tussenpositie in tussen de vrijzinnige en gereformeerd -orthodoxe theologie. De reformatorische kerken in Nederland waren er in die tijd slecht aan toe. De afscheidingsbeweging had duidelijk gemaakt dat vele mensen verlangden naar de schrift en de belijdenis en vooral ook naar Bijbelgetrouwe prediking. Het ‘vuur van de afscheiding’ verspreidde zich snel door Nederland, maar de afgescheidenen werden al spoedig vervolgd en onderdrukt door de overheid, hiertoe aangemoedigd door de hervormde kerk. De beweging was met name attractief voor mensen uit de lagere sociale lagen van de bevolking, door Kuyper later aangeduid als ‘de Kleine Luyden’.

Kuyper zelf heeft in zijn eerste jaren van zijn publieke optreden nauwelijks verwezen naar deze afscheidingsbeweging. De reden hiervoor zal zijn geweest dat hij in de omgeving verkeerde van de aanzienlijken binnen zijn kerkgemeenschap die de afscheiding als zeer marginaal beschouwden of zelfs volkomen negeerden. Bram (zoals hij werd genoemd) is in zijn jonge jaren dan ook zeer weinig beïnvloed geweest door de beweging.

De basisscholing ontving Bram grotendeels thuis. Hierbij leerde hij van zijn moeder de franse taal en van zijn vader het Duits. Bram was leergierig en intelligent, met een grote aanleg voor talen.

In 1841 verhuisde het gezin Kuyper naar Middelburg. Bram ontwikkelde hier een grote liefde voor de zee en voor de scheepvaart. In 1849 verhuisde men naar Leiden, waar Bram naar het Gymnasium ging. Hij haalde zijn diploma in 1855, waarbij hij een afscheidsrede hield in het Duits over een Gotische vertaling van de Bijbel. Na zijn middelbare school ging hij naar de universiteit van Leiden, waarbij hij in eigen onderhoud voorzag door het geven van privé studielessen. In 1858 studeerde Kuyper af aan de puur modernistische universiteit, summa cum laude. Hierna studeerde hij, eveneens in Leiden, verder aan de theologie opleiding. De meest exteem-vrijzinnige leraren waren aan deze opleiding verbonden Zou had Bram les van Rauwenhoff, die kerkgeschiedenis onderwees vanuit een evolutionistische zienswijze. De grootste invloed ging echter uit van J.H. Scholten, die dogmatiek onderwees met als één van de belangrijkste kenmerken: de ontkenning van de opstanding van Christus. Behalve via de opleiding in Leiden, werd Bram eveneens door de contacten met andere scholen steeds meer georiënteerd in de richting van het modernisme. Zo ging er een belangrijke invloed uit van de humanistische Groninger school en de oecumenische Ethische school. Toen hij uiteindelijk in 1863 zijn studie in Leiden beëindigde was Kuypers denken dan ook vrijwel geheel modernistisch.

Bekering en eerste bediening

De bekering van Abraham Kuyper van het modernisme tot het reformatorische geloof is van zeer grote betekenis geweest voor zijn verdere levensloop. Er zijn met name drie gebeurtenissen geweest die de doorbraak van zijn bekering hebben voorbereid en mogelijk gemaakt.

De eerste gebeurtenis was tijdens zijn universitaire studie. De universiteit van Groningen had een prijs beloofd aan degene die het beste opstel zou presenteren over een vergelijking tussen Calvijn en à Lasco aangaande de kerk. Kuyper ging hiervoor op zoek naar de originele werken van à Lasco, maar vond die nergens. Totdat hij uiteindelijk op een wonderlijke wijze stuitte op een bibliotheek van een zeer bejaarde predikant die een grote collectie van Lasco’s werken had in de originele uitgave. Mede hierdoor won Kuyper de prijs. Wellicht voor het eerst in zijn leven had hij een bovennatuurlijke leiding van God ervaren en het is waarschijnlijk dat dit hem ontvankelijk maakte voor de waarheid van de Bijbel.

De tweede gebeurtenis had met de eerste te maken. Kuyper was door het zeer harde werken aan zijn opstel behoorlijk overspannen geworden en was naar Duitsland gegaan voor een lange periode van rust. Tijdens zijn verblijf in Duitsland las hij het boek van C.M Yonge, ‘the Heir of Redcliffe’. In dit boek wordt de relativiteit van succes benadrukt en de waarde van nederigheid en eenvoud. Kuyper was diep getroffen door deze inzichten en zou later herhaaldelijk verwijzen naar dit boek, dat hem ontvankelijker had gemaakt voor het reddingsplan van God.

De derde gebeurtenis was tijdens de bediening van Kuyper als predikant. Hij was aangesteld in Beesd, alwaar hij trouwde met Johanna Hendrika Schaay. Het was een kleine gemeente en de meeste leden waren eenvoudige dorpelingen. In zijn streven om iedereen goed te leren kennen bezocht Kuyper alle gemeenteleden één voor één. Tot zijn grote ontsteltenis was er echter één jonge vrouw van het platteland, Pietronella Baltus, die hem weigerde de hand te schudden. Toen Kuyper aandrong verklaarde ze hem de hand te willen schudden als medemens, maar niet als broeder in de Heer. Kuyper was geïnteresseerd genoeg in haar beweegredenen om zich over zijn beledigde gevoelens heen te zetten en herhaaldelijk bij haar op bezoek te gaan. Steeds weer kreeg hij hierbij van haar te horen dat hij een valse leer predikte en dat zijn ziel verloren zou gaan als hij zich niet radicaal bekeerde door terug te gaan naar de Bijbel en naar de reformatorische belijdenis. Uiteindelijk kon Kuyper geen weerstand meer bieden aan deze drang en gaf zich geleidelijk gewonnen. Steeds meer begon hij de reformatorische theologen te bewonderen hetgeen onmiddellijk zijn weerslag had op zijn preken en op zijn andere publieke optredens.

Kuyper kon bijzonder meeslepend spreken en toen hij de reformatorische leer begon te verkondigen, in een kerkelijk klimaat waar dit zeldzaam was, trok hij veel publiek. In de wijde omtrek vonden zijn preken ingang en hij verkreeg een behoorlijke invloed.

Predikant in Utrecht en Amsterdam

In 1867 werd Kuyper benoemd als predikant te Utrecht, in een hervormde gemeente van 35.000 zielen en 11 predikanten. Hier werd hij mederedacteur van De Heraut. Door de invloed van Kuyper maakte de kerk van Utrecht een grote zwaai richting de reformatorische leer en hiermee kwam zij op gespannen voet te staan met de classis.

In 1870 aanvaardde Kuyper een beroep van de kerkelijke gemeente van Amsterdam, een gemeente van 140.000 leden en 28 predikanten. Dit was de grootste en meest prestigieuze gemeente van Nederland. Overal waar en wanneer Kuyper optrad zaten de zalen vol. Hij predikte de reformatorische leer op een manier die het gewone volk, de kleine luyden, in het hart trof. De grootste oppositie kwam, zoals was te verwachten, van zijn collega-predikers . Maar niemand kon uiteindelijk verhinderen dat onder Kuypers leiding de kerk van Amsterdam een krachtig centrum werd voor de verspreiding van de reformatorische leer. Binnen de kerk bleven er weliswaar modernistische meningen en predikanten, maar de orthodoxe gelovigen verkregen de overgrote meerderheid.

Journalist en Schrijver

De grote invloed die Kuyper gedurende zijn leven had was mede te danken aan zijn vele publicaties. Kuyper was een zeer gedisciplineerd iemand die het schrijven als hoogste prioriteit beschouwde. In eerste instantie hadden met name historisch – literaire onderwerpen zijn interesse. Zou publiceerde en bewerkte hij werken van à Lasco (zie hierboven) en ook van Junius en Voetius. In 1871 werd Kuyper de hoofdredacteur van De Heraut (een weekblad) en in 1872 van De Standaard (een dagblad). Deze functies heeft hij tot op 82-jarige leeftijd gehouden, in totaal bijna 50 jaar. Kuyper schreef zelf veelvuldig in beide bladen en had hierdoor aanzienlijke invloed, tot op nationaal niveau. Veel van zijn geschreven artikelen zijn naderhand uitgegeven in boekvorm.

Kuyper schreef over een breed scala aan onderwerpen. Zijn dogmatische verhandelingen (en redevoeringen) werden uitgegeven onder de titel Dictaten Dogmatiek. Hij schreef tevens vele meditaties die door velen tot op vandaag als zijn beste publicaties beschouwd worden. Hij schreef tevens verhandelingen over de belijdenisgeschriften, waarvan die over de Heidelbergse Catechismus het beroemdst is geworden. Na een rondreis door het Middellandse zeegebied schreef hij twee volumineuze delen over de geografie, de historie en de cultuur van de volken aldaar. Sommige van zijn werken worden wel geschaard onder de noemer ‘Reformatorische mystiek’. Het boekje ‘Nabij God te zijn’ is waarschijnlijk het meest bekend geworden van zijn werken op dit gebied.

Kerkhervormer

Na zijn bekering werd Kuyper een verwoed tegenstander van het modernisme dat de universiteiten en kerken in Nederland zo sterk beheerste. De afscheidsbeweging was een echte reformatorische doorbraak geweest, maar kende weinig theologisch en organisatorisch sterke leiders. Tevens waren vele afgescheidenen onder de druk van armoede en vervolgingen vertrokken naar Amerika. Verder was de beweging sterk verzwakt door interne verdeeldheid.

Binnen en buiten de hervormde staatskerk voerde Kuyper zijn felle strijd tegen het liberale modernisme. Eén van de markante punten in deze strijd was het verzet van de kerkenraad van Amsterdam tegen het ruime toelatingsbeleid voor predikanten en voor avondmaalgangers. Vijf predikanten (waaronder Kuyper), 42 ouderlingen en 33 diakenen werden vervolgens afgezet door de classis. Verder nam de classis het beheer en het bestuur van de gemeente van Amsterdam over. Meteen hierop kwam er een landelijke reactie, waarbij ongeveer 200 gemeenten zich afsplitsten van de moederkerk: de Doleantie, 1886.

Kuyper had zich tot aan de Doleantie nogal negatief uitgelaten over de Afscheiding, maar nu begon hij steeds meer toenadering te zoeken met de afgescheidenen. Uiteindelijk kwam het tot een samengaan van ongeveer 300 gemeenten van de Doleantie en 400 gemeenten van de Afscheiding onder de naam: Gereformeerde Kerken in Nederland. De theologische verschillen die er bestonden tussen beide partners, met name ten aanzien van het verbond, zorgden echter voor veel spanningen. In sommige plaatsen leidde dit ertoe dat men elkaar (de A en de B kerken) niet eens erkende.

Politicus

Op nationaal – maatschappelijk niveau is Kuyper het beroemdst geworden vanwege zijn politieke activiteiten. Hij stond een totale maatschappelijke hervorming voor, gebaseerd op reformatorische principes. Alle domeinen van het leven moesten worden onderworpen aan de wil van Christus en één van de meest effectieve manieren om dat te bereiken was in zijn optiek die van de christelijke politiek. In 1869 stortte Kuyper zich vol overgave in de Antirevolutionaire partij, samen met Groen van Prinsterer. Deze partij stond een democratie voor waarbij ‘rijk en arm, op hun knieën voor God, verteerd worden door de ijver voor de glorie van zijn naam’, dit in tegenstelling tot de Franse revolutie, die was een ‘gemeenschappelijke actie tegen God’.
Na enige nederlagen werd Kuyper in 1874 verkozen tot lid van de tweede kamer. Bij deze gelegenheid gaf hij zijn functie als prediker op om zich volledig aan de politiek te kunnen wijden. In 1875, kort na zijn herverkiezing als kamerlid, werd hij voor de tweede keer overspannen en was voor 15 maanden in rehabilitatie in Italië en Zwitserland. Bij zijn terugkeer bleek de liberale partij dermate sterk geworden te zijn dat er voor de ARP niets anders opzat om een coalitie te vormen met de Katholieke Volks Partij. Deze coalitie won de verkiezingen in 1888, maar verloor in 1891. In 1901 won de coalitie het weer en hierbij werd Kuyper minister-president. De regering hield echter onder hem geen stand en de ARP-KVP coalitie verloor sterk in 1905. Nog tweemaal heeft Kuyper hierna voor korte perioden in de eerste en in de tweede kamer gezeten, maar zijn leeftijd en zijn ziekten begonnen steeds meer tegen te werken.

Kuypers politieke activiteiten worden door sommige biografen sterk bekritiseerd en enigen vinden zelfs dat hij hiermee zijn roeping als kerkelijk leider verzaakte. Het moet echter worden bedacht dat voor Kuyper het bezig zijn in de politiek of in enig andere sector van de maatschappij geestelijk van een even groot gehalte was als het bezig zijn binnen de kerk. Deze visie onderbouwde hij met de idee van de ‘gemeene gratie’. Volgens deze idee, uitgewerkt in een driedelig en gelijknamig werk, heeft de natuur en de ontwikkeling daarvan door menselijke inspanningen een intrinsieke waarde in de dienst aan God. Het ontplooien van de aarde is een opdracht voor de mens en alles wat daaraan bijdraagt (van het huishouden tot aan genetisch onderzoek) is in overeenstemming met Gods bedoelingen met de schepping en brengt Hem eer. Als christen heb je daarom feitelijk niet een wezenlijk andere opdracht dan ieder ander, alleen zul je, vanwege de ‘particuliere genade’ die je ten deel is gevallen, veel gemotiveerder zijn die opdracht uit te voeren en zal je alles op alles zetten om alle talenten die je hebt ten volle te ontplooien. Deze gedachte van Kuyper, die zich hiervoor overigens beroept op vroegere kerkelijke leiders als Calvijn, is ongeveer een eeuw lang één van de pijlers geweest van reformatorische politiek.

Over wat Kuyper politiek concreet bereikt heeft lopen de meningen uiteen. Waarschijnlijk is het belangrijkste resultaat geweest de gelijkstelling van het christelijke onderwijs met het seculiere. Zijn houding tegenover het kolonialisme is nogal omstreden. Duidelijk is in ieder geval dat hij zich heeft ingezet voor de kerstening van de inheemse bevolking in de koloniën en voor betere arbeidsomstandigheden voor inheemse ondergeschikten.

Onderwijskundige activiteiten

Eén van de grootste prestaties van Kuyper was de oprichting van de Vrije Universiteit, op 20 oktober 1880. Het was een opleiding voor en door orthodox reformatorische christenen, vrij van alle bemoeienis van de overheid en van de kerk. Er werd onderwezen in vijf disciplines: theologie, medicijnen, rechten, biologie en filosofie. Kuyper gaf dogmatiek, totdat het vanwege gezondheidsproblemen niet langer ging.

De theoloog

Kuyper was een theoloog die enerzijds het debat aankon met de grote theologen van zijn tijd en anderzijds de taal van het gewone volk sprak. Maar, wellicht mede vanwege zijn vele andere interesses en activiteiten, zijn de contributies op het gebied van de theologie per saldo tamelijk beperkt gebleken. Vaak was er regelrecht sprake van speculatie en Bijbels onvoldoende onderbouwing. Voorbeelden hiervan zijn de theorieën van de veronderstelde wedergeboorte en de algemene genade. Verder schenen zijn ideeën soms in strijd met elkaar. Zo leerde hij met volle inzet de antithese tussen christenen en niet-christenen en streed hij voor het strikt scheiden van het christendom van de ‘wereld’ (christelijk onderwijs, christelijke wetenschap, christelijke politiek …. ). Tevens plaveide hij echter met zijn ‘gemeene gratie’ juist de weg voor het samen opgaan van beiden. Verdedigers van Kuypers theologische visies hebben vaak gesteld dat de gedachten van de algemene genade elkaar mooi in evenwicht houden. Maar al mocht dit waar zijn en al zou men in de praktijk uit de voeten kunnen met twee tegengestelde ideeën die als elkaars tegenwicht opereren, dan nog is hiermee niet gezegd dat de Bijbelse onderbouwing ervan correct is.

Kuyper had de neiging om het calvinisme niet alleen maar te promoten vanwege de Bijbelse correctheid ervan, maar om eveneens naar bevestiging ervan te zoeken in de historie. Hierin was hij echter vaak bijzonder onnauwkeurig, zoals bijvoorbeeld tijdens zijn lezingen in Amerika, waarbij hij beweerde dat Amerika volledig was gefundeerd op Calvinistische principes. Dit is een zeer aanvechtbare stelling en hij kreeg hierover dan ook veel kritische vragen. De theologisch - historische visie van Kuyper op de ontwikkeling van het menselijke ras heeft hem eveneens weinig credit opgeleverd. Hij betoogde dat onder het calvinisme het menselijke ras een grote stap voorwaarts heeft gedaan doordat deze theologie vermenging van rassen ten zeerste zou hebben bevorderd door het isolement van bevolkingsstammen te doorbreken. Theologisch – historisch is dit niet sterk, genetisch is het ronduit onjuist.

Kuyper heeft er sterk aan bijgedragen dat het calvinisme op een brede manier werd verstaan door de reformatorische gelovigen. De calvinistische theologie werd door hem als het ware uit de beperkingen van het kerkelijke en dogmatische gebeuren gehaald en toegepast op de gehele maatschappij. Zijn gedachte van de ‘soevereiniteit in eigen kring’ mag hierbij niet onvermeld blijven. De basis voor deze soevereiniteit is de heerschappij van Christus over alle domeinen van het bestaan. God delegeert deze soevereiniteit aan mensen, in de verbanden waarin deze staan: gezin, zaak, kerk, landbouw, etc. Dit betekent in de praktijk bijvoorbeeld dat op het gebied van onderwijs de school het voor het zeggen heeft en op het gebied van de rechtspraak de staat. De macht van de staat is derhalve beperkt tot haar specifieke domein(en). Wanneer de staat daarbuiten gaat, zoals wanneer zij zich met kerkzaken bemoeit, gaat zij buiten haar bevoegdheden en zal de kerk zich nooit goed kunnen ontwikkelen.

De laatste jaren

Kuyper was gewend om buitengewoon hard te werken en bleef productief tot het einde. In 1899 overleed zijn vrouw. Vanaf dat moment kan worden gezegd dat hij een echt oudere man werd. Hierbij werden sommige karaktertrekken scherper en werd hij intoleranter. Gesprekken met andersdenkenden liepen steeds vaker uit op harde confrontaties en bittere gevoelens. Al met al waren zijn laatste jaren niet gemakkelijk. Kuyper stierf op 8 november 1920.

Evaluatie en leerpunten

Het is ronduit jammer dat Kuyper theologisch gezien zijn standpunten niet altijd op een solide wijze vanuit de Bijbel leek te kunnen opbouwen. Andere theologen, zoals bijvoorbeeld Herman Bavinck, die gedeelten van zijn gedachtegoed verder heeft aangepast en uitgewerkt, konden dat veel beter. Waarschijnlijk had Kuyper gewoon teveel activiteiten en verantwoordelijkheden tegelijkertijd om echt zorgvuldig zijn standpunten te kunnen bepalen.

Niettemin mogen we concluderen dat Kuyper in het algemeen een goede toon heeft gezet voor reformatorisch Nederland. In de eerste plaats is het hem gelukt om grote delen van de kerk weer terug te brengen naar de Bijbel. Verder is zijn houding optimistisch en zijn benadering integraal. Het gehele leven in al zijn facetten is bestemd om glorie te brengen aan God. Rijk en arm, aanzienlijk en onaanzienlijk, iedereen is onder de heerschappij van Christus in dat opzicht gelijk. Dit is een positief en echt Bijbels standpunt en het was in Kuypers tijd van kolonialisme en standsverschillen zeer noodzakelijk dit met verve te verkondigen, hetgeen Kuyper wel was toevertrouwd.

Een ander goed standpunt van Kuyper is de gedachte van de soevereiniteit in eigen kring. Het was helemaal niet nodig geweest om te proberen dit standpunt Bijbels te onderbouwen. Het is gewoon een zeer nuttig inzicht dat ongebreidelde machtsuitbreiding tegengaat en dat de maatschappij zeer ten goede kan komen.

Het belangrijkste leerpunt voor mij van deze studie betreft de wijze waarop Kuyper zoveel invloed heeft verkregen. Vanwege de innerlijke inconsistentie in het werk van Kuyper ben ik er nooit erg van onder de indruk geweest en tijdens het maken van dit werkstuk is dit niet veranderd. Voor mij is theoretische accuratesse meestal een absolute voorwaarde om ergens mee in te kunnen stemmen. Maar voor de grote meerderheid, inclusief veel mensen die veel intelligenter zijn dan ikzelf, geldt dit blijkbaar niet. Mensen kijken ook naar persoonlijkheid, de kracht waarmee iets wordt beweerd, het volume van de boeken, het redenaarstalent, de veelheid van de argumenten. Kuyper heeft gedurende zijn leven uitermate hard gewerkt en was hierbij gericht op het bereiken van concrete en zichtbare resultaten. Samen met zijn uitstraling en vele talenten heeft dit hem tot een groot man gemaakt. Verschillende biografen noemen zijn leven meer dan voorbeeldig en zelfs navolgenswaardig. Voor mij gaat dit te ver. Het lijkt me voldoende te constateren dat God deze opvallende man heeft gebruikt, ondanks zijn tekortkomingen en persoonlijke ambities, om een groot deel van de christenen te helpen hun weg terug te vinden naar de Bijbel gedurende een belangrijke periode van de maatschappelijk en kerkelijke geschiedenis van Nederland.