Walvisvaarder Hidde Dirks Kat van Ameland

Amelander Hidde Dirks Kat was walvisvaarder en commandeur op de brik Juffrouw Klara. In de 18e eeuw joeg hij op walvissen en robben in de Noordelijke ijszee. In 1777 raakte zijn schip vast in het ijs en was hij met zijn bemanning gedwongen te overwinteren op het ijs. Ze overleefden het lang niet allemaal, maar Kat kwam heelhuids terug op het eiland. Hij ontmoette onder meer Eskimo's, die de mannen onderdak boden. We weten vrij nauwkeurig wat hij beleefde want hij hield een dagboek bij dat het lezen alleszins waard is.

Hidde Dirks Kat van Ameland

'Wat zeeman, die de kiel naar 't barre Noorden stuurde,
Bestond er ooit op aard', die zoveel ramps verduurde
Als Kat, de fiere Kat, die 's lijdens beker heeft
Tot aan den boôm geleêgd, en toch, God dank! Nog leeft.'

Dit oude rijmpje gaat over de Amelander commandeur, Hidde Dirks Kat. Hij was kapitein op een walvisvaarder.
In 1777, tijdens een van zijn Groenland reizen, raakt zijn schip vast in het ijs. Kat bereikt met slechts enkele overlevenden na vele omzwervingen de bewoonde wereld. Zijn ervaringen tijdens dit barre avontuur tekent hij op in een dagboek, met de titel: 'Dagboek eener reize ter walvisch- en robbevangst, gedaan door den Kommandeur Hidde Dirks Kat in de jaren 1777 en 1778'.

Straat Davids

Kat jaagt op walvissen in de Straat Davis bij Groenland. Deze walvisvaarders worden ook wel Straat Davisvaarders genoemd. Al op zijn 24ste is hij commandeur ter walvisvaart. Zes jaar lang vaart hij met de brik 'Jufvrouw Klara' voor rekening van een Hamburger reder.

Hollum

Hidde Dirks Kat werd geboren in Hollum op Ameland op 14 juni 1747. Hij ontpopte zich tot een bekwaam gezagvoerder, die zijn laatste levensjaren in Hollum woonde. Daar overleed hij op 17 januari 1824.

Jufvrouw Klara

Op 5 maart 1777 begint Kat aan een reis met de Juvfrouw Klara, met een 38 koppige bemanning.
Ze vertrekken vanuit Hamburg richting Groenland om robben en walvissen te vangen. Begin april bereiken ze het Westijs bij Groenland. Daar vangen ze robben. Kat zet koers richting Spitsbergen en daar vangen ze in juni hun eerste walvis van die reis. Een maand later vriest Juffrouw Klara vast. In de buurt zitten nog vier schepen vast als een huis. Twee schepen worden gekraakt door het ijs en de bemanning wordt over de overige drie schepen verdeeld, die alsmaar verder drijven.

Jufvrouw Klara

De naam van de walvisvaarder waar Kat commandeur van was wordt op verschillende manieren geschreven, als Jufvrouw Klara, Juffrouw Klara en als Juffrouw Clara. Kat schreef in zijn dagboek over Jufvrouw Klara.

IJschotsen

In oktober probeert Kat eerst met sloepen en later lopend over ijs redding te zoeken. Er vallen verschillende slachtoffers: mannen glijden uit over het ijs, sommigen verdrinken en anderen vallen tussen de schotsen. Ook de commandeur glijdt tussen de schotsen, maar hij wordt er tot twee maal toe uitgetrokken.

Eskimo's

Met maar zeventien overlevenden bereikt Hidde Kat op 11 oktober Statenhoek. Ze leven van bessen en mosselen. Dan ontmoeten ze op 15 oktober drie Eskimo's. Kat en de mannen kijken hun ogen uit. De schipbreukelingen worden naar de nederzetting gebracht. Hidde Kat schrijft in zijn dagboek: 'De overgrote liefde van deze wilde mensen, welke waarlijk die van vele christenen te boven gaat, maakte onze harten weemoedig en dankbaar tot God. Het schreijen van kinderen te mogen horen, bevredigde ons met ons lot.... We bevonden ons daarna zeer wel.'

Ze rusten uit bij de Eskimo's en krijgen er eten en drinken. Na een week reizen ze verder; er zijn dan nog vijftien mannen over, die in kleine bootjes de Deense kolonie Julianahoop bereiken. Het wordt winter en verder reizen is onmogelijk. Hidde Kat schrijft: 'Wij brachten de winter, na zo veel doorgestane ellende, op Juliaans Hoop, met zoveel opgeruimdheid als mogelijk was, door".

Thuisreis

Een half jaar later, 9 juli 1778, komen Kat en zijn mannen aan in de kolonie Frederikshoop, waar een schip ligt, dat hen naar Duitsland terugbrengt. In september arriveren ze in Denemarken. Daarna reist Kat, na een bezoek aan de reder in Hamburg, door naar Ameland, naar zijn vrouw Jantje Jans en zijn ene kind. Zijn tweede kind is tijdens zijn afwezigheid gestorven.
Kat is desondanks dankbaar en besluit zijn dagboek met: 'God zij hartgrondig gedankt voor alle onverdiende genade, aan mij, Hidde Kat, bewezen."

Jantje Jans

Kat was getrouwd met Jantje Jans, dochter van een commandeur uit Nes. Ze gingen in Hollum wonen en kregen vier kinderen. Dirk, Trijntje, Geeske en Hidde. De jongste drie overleden op heel jonge leeftijd. Trijntje overleed tijdens afwezigheid van vaar vader. Hidde Dirks Kat zat op Groenland en wist pas bij thuiskomst in het najaar van 1778 dat zijn dochtertje was overleden. Alleen zoon Dirk, Dirk Hiddes Kat, geboren in 1771, behaalde de volwassen leeftijd. Hij ging ook varen, eerst bij zijn vader op het schip en later was hij zelf kapitein. Na 1801 ontbreekt elk spoor van Dirk, zodat wordt aangenomen dat hij op zee is gebleven.

Handelsvaart

Hidde Kat gaat niet meer ter walvisvaart en stapt over op de handelsvaart. Het gezin Kat verhuist naar Hamburg. Hij verdient een dikke boterham met zijn bedrijf. De voormalige commandeur wordt corpulent: men zegt dat hij op 66-jarige leeftijd 303 pond weegt.
Hidde Dirks Kat vergeet Ameland niet. Hij reist regelmatig naar het eiland, waar hij in 1824 overlijdt te Hollum. Aan de zuidwestkant van de grote kerk in Hollum staat een eenvoudige steen met zijn initialen. Dat is het graf van Hidde Dirks Kat.
Speeltoestel, beeld en straat
In het bos bij Hollum stond naast een grote houten klim-walvis een houten beeltenis van Kat om op te spelen. Van die houten Kat rest alleen de foto nog; het hout raakte steeds verder in verval en is verwijderd. In het dorp is een straat naar de Kat vernoemd en bij zorgcentrum De Stelp aan de H.D. Katstraat staat sinds 1994 een bronzen beeld van de commandeur in de tuin, van de hand van Frans Ram.

Dagboek

In 1818 kwam het dagboek uit dat naar aanleiding van de aantekeningen van Kat werd geschreven. Daarin beschrijft de commandeur zijn avonturen en ontberingen. In 2018, het jaar dat Ameland viert dat het Eiland van Hidde Dirks Kat is, kwam een in modern Nederlands hertaalde uitgave van het dagboek uit. Het heet 'Het dagboek van de Amelander walvisvaarder Hidde Dirks Kat'.

Lees verder

• Buro HDK 2018 en het Hidde Dirks Kat-jaar op Ameland
• Walvisvaarder en commandeur Marten Jansen van Ameland
• Commandeurshuizen met muizentandjes en tegels op Ameland
• In the Heart of the Sea - film over walvisvaarder Essex
• Ambergrijs, amber, ambergris - geurende stof uit de potvis