Weerbaar maken tegen nepnieuws met disclaimer

In dit digitale tijdperk komt er heel veel nieuws tot ons, waarvan een deel nepnieuws is. Naast serieus nieuws worden er ook deels of volstrekt onzinnige berichten verspreid en het is aan de lezer om waar van onwaar te scheiden. Hoe prik je nepnieuws door en hoe wapen je je tegen onware berichten? Wetenschapper Sander van der Linden onderzocht de kwestie en komt begin 2017 met een manier hoe met vals nieuws om te gaan. Het nepnieuws wordt door hem een virus genoemd (figuurlijk gesproken), dat ons brein infecteert. Uit onderzoek blijkt dat de media hun berichten zo vorm kunnen geven dat we als het ware (ook weer figuurlijk) gevaccineerd worden tegen het virus van nepnieuws. Een zogenaamde disclaimer die waarschuwt tegen desinformatie biedt uitkomst.

Weerbaar tegen het virus desinformatie door vaccin als disclaimer

• Nepnieuws
• Virus en vaccin
• Toevoegen van een disclaimer
• Specifieke disclaimer
• Psychologisch vaccin
• Weerbaarheid van nieuwsconsumenten vergroten
• MediaMasters en Mediawijs

Nepnieuws

Nepnieuws is nieuws dat wordt gebracht als waar en echt, maar dat onwaarheden bevat. Er zijn velen die belang hebben bij het verspreiden van nepnieuws in de vorm van teksten, foto's en filmpjes. Dat kan zijn om er geld aan te verdienen of om er politiek gewin bij te halen. Er bestaat ook onschuldig nepnieuws, zoals de 1 aprilgrappen. De bedoelingen achter dat nepnieuws is de gein, een geen gewin. Voor een nieuwsconsument is het van belang dat hij nieuws op waarde kan schatten. Elke bewuste burger en kan om te beginnen zich bij nieuws enkele vragen stellen om erachter te komen of een bericht waar of vals is.

• Is het bericht geschreven door een journalist die zijn sporen verdiend heeft?
• Is het gepubliceerd in een medium dat bekend staat als geloofwaardig?
• Kun je de bedoeling van de schrijver/maker van het bericht achterhalen?
• Zijn er over hetzelfde onderwerp in andere media berichten te vinden en overlapt het nieuws of zijn er grote verschillen?
• Zijn er feiten en cijfers in het bericht genoemd die je kunt controleren?
• Is het beeldmateriaal origineel of zijn er elementen in of uit gephotoshopt?

Wapenen tegen valse informatie

Het fenomeen nepnieuws is onderzocht door Sander van der Linden van de Universiteit van Cambridge. Hij heeft, naast bewust blijven lezen en vragen blijven stellen, nog een manier ontdekt die het publiek kan wapenen tegen valse informatie. Nepnieuws uitbannen zal niet gaan, maar onderwijs en media kunnen wel bijdragen aan de groei van bewuste nieuwsconsumenten.

Virus en vaccin

Van der Linden ziet onder meer een taak weggelegd voor de serieuze media, de media die zich bedienen van geverifieerde feiten en hoor en wederhoor. De wetenschapper ontdekte dat het toevoegen van een klein beetje nepnieuws aan het serieuze nieuws een manier is om publiek te wapenen tegen nepnieuws. Van der Linden gebruikt een paar medische termen om te illustreren hoe nepnieuws werkt en hoe weerbaarheid versterkt kan worden. Hij noemt het wapen tegen nepnieuws een 'psychologisch vaccin' of ‘disclaimer’ en het nepnieuws een 'virus'. Het vaccin wapent tegen het virus en nieuwsconsumenten kunnen een 'resistentie' tegen nepnieuws opbouwen. Als journalisten en media vertellen welke misleidende tactieken worden gebruikt om nepnieuws te creëren, dan waarschuwt dat de lezer. Hij noemt dit de 'disclaimer'.

Disclaimer
Een disclaimer is een korte tekst die aansprakelijkheid in risicodragende aangelegenheden afwijst. Het wordt ook wel oordeelonthouding, voorwaardelijkheidsverklaring of vrijtekening genoemd. "U betreedt deze ruimte op eigen risico", is een disclaimer. Door de disclaimer pas je in dit geval beter op waar je je voeten zet. Gebeurt er toch iets, dan is de eigenaar van het pand volgens de disclaimer niet aansprakelijk voor de schade.

Toevoegen van een disclaimer

Van der Linden laat op basis van zijn onderzoek zien hoe journalisten een zogenaamde disclaimer kunnen toevoegen aan een nieuwsbericht, die de lezer nep van feitelijk correct nieuws laat onderscheiden. Naar aanleiding van alle berichten over klimaatverandering deed Van der Linden tests om een 'vaccin' tegen nepnieuws te vinden. Als bij de berichten een eerste alineaatje wordt toegevoegd waarin de nepfeiten worden benoemd, dan werkt dat als een injectie, een vaccinatie. Bij de lezer gaat een lichtje op waardoor feiten en fictie gescheiden kunnen worden. Het eerste alineaatje is dan de disclaimer die waarschuwt tegen desinformatie. Journalisten kunnen dan in hun artikel de desinformatie benoemen, maar brengen het echte nieuws als het belangrijkste onderwerp van het bericht. Het vraagt van de journalist een nieuwe techniek en een andere opbouw van het artikel, waarmee nepnieuws niet in de kaart wordt gespeeld en het echte nieuws bij de lezer blijven hangen. Deze werkwijze begint met feitencontrole, fact checking. De media bewijzen daar hun rol in de maatschappij.

Specifieke disclaimer

Bij een meer specifieke disclaimer worden de trucs en misleidende tactieken van de nepnieuwsverspreiders blootgelegd. Feitelijke onjuistheden worden benoemd en het bericht met de desinformatie wordt onderuitgehaald door gestaafde feiten en in de hoek van het nepnieuws gezet.

Psychologisch vaccin

De disclaimer werkt als een 'psychologisch vaccin' in het bericht. Een serieus nieuwsbericht krijgt dan een beetje van het nepnieuws mee, als een soort vaccin, zonder exact de bewoordingen van het nepnieuws te herhalen. Dat geeft het publiek de ruimte om zelf na te denken over het onderwerp. Lezers en luisteraars realiseren zich dan eerder dat ze te weinig van het onderwerp afweten, waardoor ze openstaan voor argumenten. Pas dán worden de feiten gepresenteerd die laten zien dat de desinformatie niet klopt. Als de media dit structureel en snel doen, dan gaan de lezers kritischer lezen en de luisteraars kritischer luisteren. De feitelijke onjuistheden worden niet herhaald, maar de media publiceren over het feit dat er berichten circuleren waar feitelijke onjuistheden in zijn verwerkt. Dat wapent lezers tegen het ‘virus’ van nepnieuws, meent onderzoeker Van der Linden.

Weerbaarheid van nieuwsconsumenten vergroten

Nieuwsconsumenten kunnen weerbaar worden tegen nepnieuws. Als de 'vaccinatiegraad' hoog is, meent Van der Linden, dan zijn er steeds minder mensen die nepnieuws geloven. De minderheid wordt dan gecorrigeerd door de meerderheid en dan zal nepnieuws veel minder vaak gedeeld worden en uiteindelijk gaan kwijnen.

MediaMasters en Mediawijs

Het blijkt dat jongeren van het tweede decennium van de 21ste eeuw weliswaar met internet zijn opgevoed, maar slecht nepnieuws van echt nieuws kunnen onderscheiden. Frequente Facebookgebruikers komen terecht in een nieuwsbubbel, die wordt opgebouwd uit algoritmen. Het blijkt dat ze zijn geneigd te geloven wat ze op dat platform in de 'bubbel' aan 'bubbel-nieuws' lezen en informeren zich niet uitgebreider. Filmpjes die duizenden keren worden gedeeld kunnen een 'hoax' zijn en toch voor waar worden aangenomen. “Ja, maar, ik heb het op Facebook gelezen,” betekent voor Facebookbelievers dat het bericht niet anders dan waar kan zijn. Ze herkennen slecht de zinnige berichten van de onzin. Er zijn trainingen en lesprogramma’s voor scholen ontwikkeld die kinderen mediawijs maken. Het programma MediaMasters is zo'n programma.

Tot slot over weerbaar maken tegen nepnieuws

Nieuwsconsumenten krijgen te maken met nepnieuws, ‘alternatieve feiten’ en bubbel-nieuws. Je zou bijna door de bomen het bos niet meer zien. Bovendien reist nieuws snel, digitaal nieuws al helemaal. Nepnieuws reist minstens zo snel als serieus en echt nieuws. Het is moeilijk om waar van niet waar te onderscheiden. Dat vraagt nieuwe technieken van de journalisten en media en kritisch lezen van de nieuwsconsument.

Lees verder

• Nepnieuws, hoax en alternatieve feiten
• Facebook en Google - invloed van nepnieuws en filterbubbels
• Nieuwsmijder – afkeer van het dagelijkse nieuws en media