Plat Amsterdams

Het Amsterdams als volkstaal wordt al decennia lang door verspreiding van bewoners ook buiten de stadsgrenzen van Amsterdam gesproken. Door de hedendaagse media zijn vele termen en woorden uit het authentieke Amsterdams elders in het land overgenomen en de taal wordt dan ook overal begrepen. Toch blijft de karakteristieke Amsterdamse tongval voorbehouden aan de geboren en getogen Amsterdammer. Voorbeelden te over!

Geboren en getogen

In Amsterdam wordt standaard Nederlands gesproken met diverse accenten en nog talloze andere talen, maar het plat Amsterdams is altijd gebleven. Amsterdams is een volkstaal die met name in klank maar ook wel wat betreft grammatica en woordenschat afwijkt van de standaard Nederlandse taal en wordt vooral gesproken door inwoners van Amsterdam die er geboren en getogen zijn. Door migratie is Amsterdams ook de 'taal' in Almere en Lelystad en het wordt tevens gesproken in plaatsen zoals Purmerend en Hoorn. Het Amsterdams heeft sommige artiesten veel roem gebracht, is een van de meest voorkomende 'talen' in Nederland en wordt ook dankzij de invloed van televisie en radio het gemakkelijkst begrepen. Sommige Amsterdammers proberen hun accent af te leren omdat het ze zou belemmeren in hun carrière, maar elders in het land wordt het Amsterdams accent dikwijls gezien als grappig.

Oorsprong Amsterdams

Het Amsterdams heeft veel woorden ontleend uit het Jiddisch en Bargoens. Door de invloed van joden die in Noord- en Oost Europa het Jiddisch als gemeenschappelijke taal hadden kwamen er veel uitdrukkingen en woorden bij zoals ' gein 'en ' goochem '. Ook het bekende woord Mokum is oorspronkelijk Jiddisch. Het Bargoens is de 'dieventaal', de geheimtaal van de onderwereld. Voorbeelden van Bargoense woorden zijn: 'Ammehoela', 'Leiperik' en 'Trut'. Bargoens werd in de eerste helft van de twintigste eeuw gehanteerd door lieden van de onderwereld, landlopers en rondtrekkende handelaren. Veel Amsterdamse woorden zijn geruisloos in het ABN (Algemeen Beschaafd Nederlands) opgenomen, hoewel enkel in subculturen en bepaalde maatschappelijke klassen. Veel woorden zijn landelijk zo gewoon geworden dat sommige mensen zich er niet van bewust zijn dat ze van oorsprong Amsterdams zijn.

Amsterdams leren of afleren

Er zijn Amsterdammers die van hun Amsterdamse accent af willen, bijvoorbeeld omdat ze menen dat het hun loopbaan in de weg zit, of omdat ze elders in Nederland als ordinair worden bestempeld. Er zijn logopedietrainingen die hierbij kunnen helpen, maar een snel resultaat is niet te verwachten. Helemaal afleren is moeilijk, omdat het Amsterdams - mits men een groot deel van de jeugd in Amsterdam heeft gewoond - diepgeworteld is. ABN leren spreken kan zeker, maar bij sterke emoties zoals woede e.d. komt het Amsterdams vaak weer naar boven. Behalve het afleren van het Amsterdams zijn er ook mensen die het juist willen leren! Voor hen zijn er speciale workshops en cursussen waar men samen met anderen kan werken aan het typisch Amsterdamse accent.

Uitspraak-voorbeelden

• aa = a of ao
• ee = ei
• l = lll
• o=oi
• s = sj
• v = f
• z = s
• -je = ie
• kunnen = kennen

Voorbeelden van typisch Amsterdamse uitdrukkingen en woorden

• Amsterdam = Mokum
• Stil blijven = Klep houwe
• Kalm blijven = Gedeisd houwe
• Dat zit wel goed = Dat zit wel snor
• Een klap geven = Knal, optater, lazer of hengst verkopen
• Sukkel = Schlemiel
• Snoepen = Snaaien
• Val dood = Krijg een wegtrekker, stik de moord
• Niets mee te maken = Niks mee te schaften
• Uitkijken = Uit je doppen kijken
• Doodop = Afgepeigerd
• Hard werken = Je het leplazarus werken
• Ik ga weg = Ik ga pleite, ik smeer 'm, ik peer 'm
• Het is zoek = Het is foetsie
• Neus = Gok
• Voor gek zetten = Voor schut zetten
• In orde = Kosjer
• Ik peins er niet over = Lik me reet, hol, naad, vessie
• Het kan me niet schelen = Het kan me niet verrotten
• Gezicht = Porum, smoel, smoelwerk, hasses, kanus
• Iets regelen = Iets ritselen
• Souteneur = Pooier
• Enorm = Ontiegelijk
• Slapen = Maffen
• Halfzacht persoon = Boterletter
• In de gaten hebben = In de smiezen hebben
• Slecht volk = Tuig van de richel, geteisem
• Gek = Verknipt, mesjogge, besodemieterd, lijp, kierewiet
• In de maling nemen = In de zeik nemen, dollen
• Veel praten = Ouwehoeren
• In je eentje = In je uppie
• Waardeloos = Naatje
• Gevaarlijk = Link
• Slim = Goochem
• Zoeken = Struinen
• Dat geloof ik niet = Dat lijkt me stug
• Woonboot = Drijfhuis
• Hou op = Krijg de kolere
• Vriend = Gabber
• Weggaan = Oplazeren, opsodemieteren, oprotten, opduvelen
• Gevangenis = Bajes, lik
• Iets bijverdienen = Schnabbelen
• Onderhandelen = Pingelen
• Bangerik = Schijtluis, schijtlijster
• Spugen = Kwatten
• Het zal mij een zorg zijn = Mij een biet
• Snee in huid = Jaap
• Stelen = Gappen, pikken, jatten
• Bankbiljet = Prent
• WC = Plee, schijthuis
• Ruzie = Heibel, bonje
• Pret = Gein
• Iets drinken achteraf = Afzakkertje
• Verwaand = Bekakt
• Goed = Tof, jofel
• Oplichten = Tillen
• Dood = De pijp uit
• Hoog in de bol = Kapsones
• Beginneling = Groentje
• Dronken = Lazarus, kachel
• Iets dat gemakkelijk is = Makkie
• Slapjanus = Lulletje rozewater
• Gooien = Pleuren
• Gelijk opdelen = Samsam
• Sarren = Jennen
• Je druk maken = Je sappel maken, stennis lopen maken
• Uitschot = Schorremorrie, gajes, schojers, schorem
• Slecht biertje = Uilezeik
• Smakelijk eten = Kanen
• Politie = Smeris
• Verkopen = Verpatsen
• Je partner = Je vrijer
• Maag = Mik
• Arbeider = Jan met de pet
• De klos zijn = De pineut zijn
• Homoseksueel = Flikker
• Met gemak doen = Op zijn janboerenfluitjes doen
• Geluk = Mazzel
• Kleinigheid = Habbekrats
• Man = Pief
• Mannelijk lid = Jongeheer, leuter
• Ik ga stoppen = Ik ga kappen, nokken
• Engerd = Griebus
• Ja = Jottem
• Losse relatie = Scharrel
• Vrouw = Wijf
• Geen zin meer = Tabak van hebben
• Troep, rommel = Barrel
• Arm = Geen cent te makken, geen spie hebben
• Kerel = Gozer
• Problemen = Sores
• Gek persoon = Mafketel, mafkees
• Grote auto = Pooierbak
• Voor niets = Noppes
• De hele boel = Mikmak
• Er verstand van hebben = Er sjoege van hebben
• Er niets om geven = Schijt aan hebben
• Alles in orde = Alles kits
• Zeuren = Emmeren
• Vies persoon = Smeerkanus
• Glad persoon = Gladjanus
• Vingers = Fikken, tengels, jatten
• Meisje, vriendin = Mokkel, moppie
• Zoenen = Vozen
• Onzin = Kwats
• Glad persoon = Gluiperd
• Bedrogen = Bedonderd, besodemieterd, besjoemeld
• Opgewarmd eten = Prakkie, kliekie, liflaffie

Bekende Amsterdamse scheldwoorden: Hufter, klerelijer, zakkewasser, eikel, lapzwans, klojo, flapdrol, etter, etterbak, klootzak.

Sprookje in plat Amsterdams

De wollef en de seve geitjes

Der ware es seve geitjes en op een dag mos de ouwe geit naar de markt om de bonkaarte te ferpatse en toen see se tegen de geitjes: "Jongens, moe mot effe weg, geen rottigheidjes uithale en as de wollef komp, zeg dan as dat ie dood ken falle en niet ope doen."
"Das hartstikke krent," seeje de geitjes.
"Das dan voor ze ruige roodkopere," see de ouwe, "Nou, de mazzel hoor."
Toen de ouwe weg was, gonge de geitjes spelletjes doen en alles was kits tot er op de deur wies gerammeld.
"Daar heb ie het gedonder in de glase!" riepe de geitjes.
"Wat mot je?" vroeg er een.
"Maak de deur es effe ope, knapie," see de wollef, die buiten sting en de boel wou vernaggele.
"Je suster," seeje de geitjes, die hoorde dat het de wollef was. "We kijke wel uit hoor, laser maar op, hufter, neem je tante in de feiling."
Affijn, de wollef drukte se porem, want ie foelde wel, dat de geitjes in de smiese hadde dattet een fuil bakkie was. Effe later kwam ie terug en see ie met een vrouwestem dat ze de deur ope moste make, want de tent zat nog steeds op slot. De geitjes dachte dat alles jofel was, maar eentje was er toch zo link om de wollef te vrage se poot te late sien, dus drukte ie se snor. Nou mossie wat anders versinne en ie douwde se jatte in 't meel, om se wit te late schijne.
Toen de geitjes weer vroege om se grijpstuivers te late sien, doche se dat alles oke was en se seeje: "Goeje soep jongens, ope die tent."
De wollef kwam binne en see: "Nou heb ik jullie an je staart, vuile stinkers."
De geitjes schrokke sich 't laseres. De wollef sloeg se hallef lens en frat se op. Alleen 't sevende geitje was zo link om in de klok te duike en bleef daar sitte tot de wollef pleite was. 's Avonds kwam de ouwe geit in de lierum thuis en 't kleine geitje see dat die rottige wollef de andere ses in se muil hat gedouwd.
"Soon een stuk schorem," see de ouwe geit, die er meteen gloeiend de schurft in kreeg. "Die rottigheid sal ik die goser es effe aflere!"
De ouwe nam een end hout en gong met het geitje naar 't hol van de wollef, die met se folle pens voor pampus op se flooienbunker lei te snurken.
"Heb jij me kindere opgevrete, loeder?"
De wollef wier wakker en schrok se eige een rotje.
"Be je belaserd," see die gauw: "Ik heb geen poot buite de deur geset."
"Hij liegt dat ie barst," riep het geitje, "Ik heb het sellef gesien."
De ouwe sprong naar de wollef toe en sloeg um met een opdonder se harsens in. De wollef lag meteen kassie weine en was in een mum van tijd de laan uit. De ouwe nam een neifie en snee de pens van de wollef ope.
De ses geitjes spronge er meteen uit en songe: "Daar benne we weer!"
"Jullie kenne van geluk spreke," see de ouwe: "Daar wasse jullie sowat de pieneut geweest."
Om kort te gaan, se douwde de bast van de wollef vol met keie en se laserde um de majum in. De geitjes leefde nog lang en gelukkig.

(Toelichting: Verschenen in het tijdschrift voor Amsterdamse HES-studenten 'Tilt' jaargang 13, nummer 3, februari 1997. De tekst is echter al tientallen jaren eerder geschreven. Oorspronkelijke auteur onbekend. Volksverhalenbank DIVTX043. Parodie op de Wolf en de zeven geitjes: AT 123, The wolf and the kids.)

"Dialect or the speech of people is capable of expressing whatever the people are." ~ Sterling Brown