Kallemooi op Schiermonnikoog – Pinkstertraditie met haan

Het Waddeneiland Schiermonnikoog heeft verschillende tradities waar de eilandgemeenschap zeer aan hecht. Een van die tradities speelt rond Pinksteren en heet Kallemooi. Het is een meifeest en een eeuwenoud gebruik dat nog altijd levendig wordt gevierd op het eiland en waarbij een haan een hoofdrol speelt. Kallemooi is rond en op Pinksteren en gaat gepaard met het drinken van kallemooibitter, kermis, dansen en veel gezelligheid. Kallemooi wordt alleen nog op Schiermonnikoog gevierd. Het is een vruchtbaarheidsritueel en een gebruik ter bescherming van eilanders. In de 21ste eeuw komt er wat weerstand; dierenliefhebbers lopen te hoop tegen het gebruik van een dier in de traditie. Het zou op z’n zachts gezegd niet diervriendelijk zijn en op z’n hardst gezegd om dierenmishandeling gaan.

De traditie met de haan in een mast

• Kallemooi op Schiermonnikoog
• Wat betekent Kallemooi
• Traditie op het Waddeneiland
• Kallemooi Commissie
• Kallemooihaan
• Ameland
• Zorg voor de haan
• Rechtszaak vanwege de haan

Kallemooi op Schiermonnikoog

Kallemooi is een vruchtbaarheidsfeest dat rond en op Pinksteren op Schiermonnikoog wordt gevierd. Het begint op de zaterdag voor Pinksteren en eindigt op de woensdag erna. Op de avond voor Pinksteren worden er diverse rituelen uitgevoerd. Onderdeel van het gebruik is een haan die gestolen wordt - tegenwoordig wordt de haan overhandigd - bij een van de eilandgenoten. De haan wordt in een mand gestopt die aan de Kallemooimast is bevestigd, een 18 tot 20 meter hoge paal die verticaal wordt geplaatst met de Kallemooivlag in top. De haan blijft tot de dag na Pinksteren in zijn mand, hoog in de mast.

Zoutkamp en Peasens

Het Kallemooifeest wordt alleen nog op Schiermonnikoog gevierd, naar Noors voorbeeld. Voorheen kende men in Zoutkamp, Paesens en langs de Hollandse kust vergelijkbare feesten. Het Duitse Waddeneiland Borkum viert een soortgelijk feest en de midzomerfeesten in Scandinavië en de Baltische Staten lijken op Kallemooi. Al die feesten gaan gepaard met het oprichten van een mast en hebben een haan die centraal staat.

Wat betekent Kallemooi

Waar het woord Kallemooi vandaan komt? Er zijn verschillende verklaringen. Zo zou het een verbastering zijn van 'Call the May' of van 'kale mei', een 'kale meiboom'. Kallemooi is een meifeest en 'keale maeibeam' is Schiermonnikoogs voor kale meiboom. In de negentiende eeuw en de eeuwen daarvoor werden er meer voorjaarsfeesten gevierd. Het Kallemooi rond Pinksteren is daar nog een overblijfsel van. Volgens een andere verklaring is Kallemooi afkomstig van het oud Noorse woord 'kallen' dat 'roepen' betekent. 'Mooi' is in deze verklaring dan weer een verbastering van 'mei’. Weer anderen menen dat het woord ‘kalle’ aan het oud-Germaanse woord 'gallus' refereert, dat ‘haan’ betekent.

Traditie op het Waddeneiland

Kallemooi wordt in de huidige vorm sinds 1880 gevierd. Het is een traditie vol symboliek die in de samenleving van Schiermonnikoog is geworteld.

Kallemooi Commissie

Het feest wordt geleid door de Kallemooi Commissie, ook wel Pinkster Commissie genoemd, die uit elf leden bestaat. De mannen zijn te herkennen aan hun half-hoge hoeden met wit-groen lint en een rozet op de revers. Op het lint om de hoed staat ‘Kallemooi’ te lezen. De Kallemooi Commissie plaatst de Kallemooimast om ongeveer 23:30 uur op de zaterdag voor Pinksteren.

Kallemooimast

De Kallemooimast is een belangrijk element in de traditie. Dat is de ‘keale maeibeam’. Het is een dikke paal van 18 tot 20 meter hoog. Aan de mast zitten vier touwen die refereren aan de vier windstreken en die nauwkeurig gericht worden door een aantal sterke kerels onder leiding van de leden van de Kallemooi Commissie. De mast wordt op een door traditie bepaalde plek gezet, in het midden van het dorp, tussen herberg en kerk. Bovenin is een groene twijg gebonden en in top wappert een rood-wit-blauwe vlag met het woord 'Kallemooi' in de witte baan. Aan de paal is een ra bevestigd en op de kruising van dwarshout en mast is de mand met de haan vastgeknoopt. Aan de ra hangt aan elk uiteinde een lege kruik of hangen enkele lege flessen. Die flessen of kruiken symboliseren de feestvreugde. De Kallemooimast wordt op de woensdag na Pinksteren ontmanteld.

Kallemooibitter

Staat de Kallemooimast eenmaal goed op z’n plek, dan is het tijd voor een Kallemooibitter, een alcoholisch slokje. Rond middernacht voor Pinksteren wordt een Kallemooibitter gedronken en wordt er geklonken. Daarna barst het feest in de nabijgelegen horecagelegenheid los.

Kallemooihaan

In de mand aan de Kallemooimast wordt een levende haan opgesloten. De mand is ruim en meet 140 bij 60 en 70 centimeter. Volgens traditie moet hij door een jonge eilander gestolen worden uit een van de kippenhokken op het eiland. Het gaat dan om de vetste en best kraaiende haan van Schiermonnikoog. Sommigen zien hierin een oud Germaans gebruik, waarbij magische kracht wordt toegedicht aan het stelen. Dat ‘stelen’ gaat op Schiermonnikoog met een knipoog, al houden kippenboeren hun hokken die dagen voor Pinksteren goed in de gaten. Het is de enige diefstal op het eiland waartegen de politie niet optreedt. Welbeschouwd gaat het meer om een lening dan om een diefstal; de eigenaar krijgt de haan na Kallemooi weer terug. Als de haan eenmaal in de mand zit wordt er een rondedans gedaan door de mannen. Daar mag geen enkel meisje bij aanwezig zijn.

Noormannen

En waarom zit die haan zo hoog in de mast? Er gaat een verhaal dat vertelt dat het dier dan goed kan zien of de Noormannen komen. Met zijn luid gekraai zou hij dan de eilanders kunnen waarschuwen.

Haan

De haan staat symbool voor vruchtbaarheid. Doordat de haan gestolen wordt krijgt hij magische kracht. Het dier heeft voedsel in de vorm van geweekt brood tot zijn beschikking en brengt zo de Pinksterdagen op 18 meter hoogte door. Op derde Pinksterdag wordt de mast gestreken en de haan in optocht naar zijn rechtmatige eigenaar teruggebracht.

Pinksterkermis en Kallemooistep

Na het plaatsen van de mast is de Pinksterkermis geopend. De Pinksterkermis wordt geopend met een bal, de Kallemooistep, waarbij iedereen welkom is. Bijzonder aan de Kallemooistep is dat de mannen moeten kraaien en de vrouwen tokkelen. Het bal is een groot kippenhok met muziek en dans, gekraai en getokkel.

Pinksterrijden

Pinksterdrie, de dinsdag na Pinksteren, is het tijd voor de traditionele kinderspelletjes in het dorp. Kallemooi is ook een groot kinderfeest. De Kallemooi Commissie organiseert die festiviteiten. Op derde pinksterdag vindt om 19:00 uur het Pinksterrijden plaats, waarbij de Kallemooi Commissie op boerenwagens met paarden worden rondgereden. Pinksterrijden refereert aan de 'ommegang', waarbij vruchtbaarheid over het gewas wordt afgesmeekt. Die vruchtbaarheidsriten zijn bijna helemaal uit Nederland verdwenen.
Na het pinksterrijden is het tijd om de Kallemooimast neer te halen.

Zorg voor de haan

Dierenrechtenorganisaties maken zich grote zorgen over het welbevinden van de haan. Sinds 2014 groeien de protesten. Zij pleiten voor aanpassen van de traditie omdat het dierenleed zou veroorzaken. Eilanders hechten juist aan hun traditie.

In 2015 schreef de Stichting Landelijke Inspectiedienst Dierenbescherming een advies aan de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, met voorwaarden voor goede zorg voor de haan. De Kallemooi Commissie houdt zich sindsdien aan die voorwaarden en paste het gebruik op onderdelen aan.

De voorwaarden zijn:

• Ruim voldoende eten en drinken;
• ruim voldoende ruimte;
• bescherming tegen weersinvloeden;
• webcam in de mand;
• controle door een dierenarts.

Rechtszaak vanwege de haan

De afspraken gaan sommige dierenactivisten niet ver genoeg. Zij stappen begin 2019 naar de rechter, want ze vinden dat er omwille van een feest een dier wordt mishandeld. De haan zou door angst en stress te lijden hebben onder de traditie. Ze vinden dat Gemeente Schiermonnikoog geen vergunning meer moet geven voor dit feest en dat de Kallemooi Commissie op zoek moet naar een alternatief voor de haan. De rechter oordeelde in maart 2019 dat er geen sprake is van dierenmishandeling. Comité Dierennoodhulp laat het er niet bij zitten en stapt naar de Raad van State. De haan zou bovenin de mast last van angst en stress hebben en dat is geestelijke mishandeling, vindt Comité Dierennoodhulp.

Raad van State uitspraak

Op 24 december 2019 wordt duidelijk dat de haan in de mand in de mast mag. De Raad van State deed uitspraak en de traditie van Kallemooi blijft. Dierenwelzijn is volgens de wet geen gegronde reden is om een vergunning te weigeren, stelt de Raad van State.

Uitspraak bezwarencommissie van de gemeente Schiermonnikoog

De bezwarencommissie van de gemeente Schiermonnikoog stelt in februari 2020 dat de gemeente de demonstraties tijdens het pinksterfeest van 2019 niet had mogen verbieden. Dierenactivisten wilden demonstraties op het eiland houden, maar de gemeente verbood dat op de zaterdagmiddag en zondag van Kallemooi. De gemeente stond alleen demonstraties tijdens het hijsen van de haan toe. De demonstranten moesten dan wel in een demonstratievak blijven en mochten niet met vlaggen zwaaien en geluidsversterking gebruiken. Vanwege het verbod voerden activisten eenmansacties uit. Gemeente Schiermonnikoog heeft inbreuk gemaakt op het demonstratierecht. Burgemeester Ineke van Gent zegt de uitspraak van de onafhankelijke bezwarencommissie te respecteren. De burgemeester kan alleen een demonstratie verbieden als er kans is op wanordelijkheden. Dat was hier niet aan de orde, stelt de bezwarencommissie.

Lees verder

• Waddeneiland Schiermonnikoog – Beroemde en bekende eilanders
• Waddeneiland Schiermonnikoog – eiland van schiere monniken
• Waddeneilanden in films en op televisie
• Waddenweer – meer zonuren op de Waddeneilanden
• Vitamine W - met de W van Wadden en Waddeneilanden