Hoe Zwarte Piet zwart werd

De afgelopen jaren is er discussie ontstaan over Zwarte Piet. Terwijl voorstanders menen dat het om een onschuldige traditie gaat, beschuldigen tegenstanders Zwarte Piet van racisme. Hij zou het rudiment zijn van een verleden waaraan we niet meer herinnerd willen worden. Een tijd waarin slavernij nog heel gewoon was, en waarin donkere mensen steevast werden weggezet als mensen met een gebrekkige intelligentie. Maar is Zwarte Piet wel een zwarte slaaf? Wanneer we een completer beeld willen krijgen van de Sinterklaastraditie doen we er goed aan verder te kijken dan Nederland en België alleen. Want hoewel veel mensen veronderstellen dat het om een typisch Nederlands feest gaat, is niets minder waar. In feite komt het Sint Nicolaasfeest in heel Europa voor. De manier waarop het gevierd wordt, kan ons veel vertellen over de wortels van Zwarte Piet.

Frankrijk

Niet alleen bij Nederlandse en Belgische, maar ook bij Franse kinderen klopt elk jaar vol verwachting het hart. Dan kijken zij uit naar de komst van Saint Nicolas die hen zal verwennen met cadeautjes. Tenminste, mits ze lief geweest zijn. Want stoute kinderen vallen in Frankrijk onherroepelijk ten prooi aan de groezelige metgezel van Saint Nicolas, Père Fouettard genaamd. Deze grimmige figuur met zijn woeste baard lijkt nog het meest op een landloper. Maar net als Zwarte Piet is ook Père Fouettard uitgerust met een tuchtroede.

Duitsland

Ook Duitse kinderen kunnen zich maar beter gedragen. Want net als in Frankrijk heeft Sint Nicolaas ook in Duitsland een sinistere gestalte aan zijn zijde. Met zijn lange mantel, zijn imposante baard en tuchtroede doet deze Knecht Ruprecht denken aan zijn Franse evenknie Père Fouettard. Dat het echter een relatief moderne uitdossing betreft blijkt wel folkloristische afbeeldingen en verhalen van vroeger datum. Want die tonen Knecht Ruprecht in zijn meest monsterlijke verschijningsvorm. Compleet met vacht en hoorns. Niet verwonderlijk, want Knecht Ruprecht is afkomstig uit de wildernis. Hij heeft het bos verlaten om een dialoog met het Christuskind aan te gaan. Maar terwijl het Christuskind de verpersoonlijking is van al het goede, is Ruprecht de verpersoonlijking van het ultieme kwaad. Of meer nog: de duivel.

Het Alpengebied

Ook in de landen rondom de Alpen - Oostenrijk, Hongarije, Italië, Slovenië en Tsjechië - brengt Sint Nicolaas de kinderen elk jaar een bezoek. Hier wordt hij alleen niet geflankeerd door Zwarte Pieten aan zijn zijde, maar door een duistere metgezel, Krampus genaamd. Tijdens de eerste helft van de maand december vermommen jongemannen zich als deze monsterlijke verschijning. Getooid met bellen en roestige kettingen trekken ze dan de huizen langs, luid zwaaiend en lawaai makend. Maar de verschrikkelijke Krampus doet zeker niet uitsluitend buiten zijn opwachting. Gewapend met zijn zak en roede dringt hij zich ook 's nachts tot de huizen door, op zoek naar stoute kinderen. Die hij tuchtigt met zijn roede of meeneemt in zijn zak.

Slaaf of niet?

Al deze tradities in ogenschouw nemend komen we bij de hamvraag. Is Zwarte Piet inderdaad een racistisch fenomeen? Is het billijk aan te nemen dat het gaat om een zwarte slaaf uit Afrika? Wanneer we de Sint Nicolaastraditie in al haar facetten de revue laten passeren, leidt dit feitelijk tot een andere conclusie. Want hoewel de traditie zich over heel Europa op uiteenlopende manieren ontwikkeld heeft, laat zij dezelfde wortels zien.

Sint Nicolaas is de goedheiligman. Deze patroonheilige verwijst naar het Christuskind, en staat symbool voor al het goede. Hij beloont lieve kinderen en ontfermt zich over de armen en onfortuinlijken. Deze goedheiligman wordt echter altijd geflankeerd door een duistere metgezel die een tegengestelde taak heeft. Het duistere uiterlijk van deze metgezel geeft aan dat hij de verpersoonlijking is van het kwaad. Of, hoe meer je teruggaat in de oorspronkelijke traditie: de duivel. Maar het kwade is overwonnen door het goede, en juist daarom is de duistere metgezel onderworpen aan de wil van Sint Nicolaas. Zodat hij slechts nog stoute kindertjes mag straffen. Zo werkt zelfs het kwade mee tot bevordering van het goede, en zal het goede uiteindelijk zegevieren. En dat is dan ook waar het met Sinterklaas om draait.

Zwarte Piet: de kleurling

Feit blijft dat Zwarte Piet in Nederland nogal afwijkt van de omringende landen. En hier lijken de tegenstanders van Zwarte Piet een punt te hebben. Want waarom heeft de zwarte demon met hoorns de gestalte van een kleurling aangenomen? En is het redelijk, dat de verpersoonlijking van het kwaad gepaard gaat van een donkere huid? Een vermoedelijke verklaring is dat die ontwikkeling ergens in de 19e eeuw moet zijn ontstaan, en waarschijnlijk (mede) beïnvloed is door slavernij en kolonisatie.

De roots van Zwarte Piet echter liegen er niet om. Hij is geen kleurling van origine maar een demon. Een kwaadaardig genius behept met de taak om ondeugende kinderen te straffen, van origine afkomstig uit een oud paganistisch volksgeloof. Hoewel hij zijn rentree maakte als tegenhanger van de goede Sint, verwijst zijn donkere kleur nog altijd naar zijn ware aard. Zo zien we hoe oude tradities geleidelijk met elkaar vermengd raken. De Moriaanse uitdossing is dan ook vrij recent. Vermoedelijk was het niet meer dan een goedbedoelde poging om Zwarte Piet van zijn angstaanjagende uiterlijk te verlossen. Net zoals men elders in Europa deed door de demon te veranderen in een woeste landloper. In Nederland werd hij Zwarte Piet. Niet langer met een afgrijslijk zwart hoofd met horens, maar met een gezicht vol roet. In zijn zak torste hij niet langer kindertjes mee maar pepernoten. En in plaats van met de roe te zwaaien maakte hij voortaan grappige koprollen en salto's. Zodat de kinderen van Nederland weer veilig konden gaan slapen.