De bijbel: Makkabeën, Daniël, Judit en Openbaring

De bijbel is absoluut geen gemakkelijk boek om zo maar te lezen. Interessant en de moeite waard is het zeker wel. Wat te denken bijvoorbeeld van de bijbelboeken Makkabeën, Daniël, Judit en Openbaring. Wat zijn de belangrijkste gebeurtenissen en lessen uit deze boeken en welke figuren spelen hierin een hoofdrol? De boeken Daniël en Judit zijn vernoemd naar profeten. In Makkabeën wordt de opstand van de Judeërs beschreven. Openbaring wordt ook wel Apocalyps genoemd.

Inhoud

• Makkabeën
• Daniël
• Judit
• Openbaring

Makkabeën

De apocriefe boeken der Makkabeën beschrijven de opstand van de Judeërs tegen de overheersing van hun land door de Grieks-Macedonische dynastie der Seleukiden (305-64 v.Chr.). Dit zijn de opvolgers van Alexander de Grote in het Midden-Oosten, die vanaf 200 v.Chr. ook over Palestina en Judea heersten. Er zijn vier Makkabeënboeken, waarvan er twee als deuterocanoniek zijn opgenomen in de katholieke Bijbel. Ze zijn meer historisch dan religieus van karakter, vandaar dat ze niet als canoniek erkend worden. Een andere reden waarom deze boeken niet gecanoniseerd zijn, is dat ze in het Grieks geschreven werden, waarschijnlijk in de tweede helft van de tweede eeuw v.Chr. of iets later. Anders dan de eveneens in tweeën gespleten boeken Samuël, Koningen en Kronieken, vormen 1 en 2 Makkabeën geen doorlopend verhaal maar zijn twee (afwijkende) versies van hetzelfde. Daarbij is 1 Makkabeën het meest historisch van aard, terwijl 2 Makkabeën meer fictief, ‘literair’ materiaal bevat. De Seleukidische heersers worden aangeduid als ‘Koningen van Syrië’; de kern van hun rijk was echter óók Babylonië (vandaar de gelijkstelling in de boeken Daniël en Judit van Seleukidische vorsten met Nebukadnezar).

Daniël

Het boek Daniël kwam tot stand rond 250 v.Chr. Het is een deels apocalyptisch geschrift, vol beroemd geworden visioenen en vertellingen. Opvallend is dat een groot deel van Daniël niet in het klassieke Hebreeuws geschreven is maar in de volkstaal Aramees. Het is geen gestructureerde novelle maar een cluster van uiteenlopende verhalen. De rode draad is het verzet van de Judeërs tegen de overheersing door de Seleukiden, en met name tegen de infame Antiochos Epiphanes. Daniël is een literaire uiting van dit verzet. De handeling is gesitueerd in de tijd van de Babylonische Ballingschap. Daniël is een Joodse balling die aanzien verwerft aan het Babylonische hof omdat hij, gelijk Jozef, in staat is om met Gods hulp droombeelden en visioenen te verklaren. Van die visioenen lezen we er twee: Nebukadnezars droom van de ‘kolos op lemen voeten’ en Daniëls visioen van de vier dieren. De andere evergreens uit Daniël die we zullen lezen zijn de verhalen van de drie jongemannen in de oven, Daniël in de leeuwenkuil, het Teken aan de Wand, en Susanna en de ouderlingen.

Judit

Het boek Judit is een van de deuterocanonieke boeken. Dit kleine boekje komt uit de Griekse bijbelvertaling Septuagint, en gaat terug op een verloren gegaan boek in het Aramees of Hebreeuws uit de tweede eeuw v.Chr. Het verhaal speelt zich af in de tijd na de Babylonische Ballingschappen maar ademt meer de sfeer van Richteren. De achtergrond van Judit is Makkabeën-opstand tegen de Seleukiden. De schurk van het verhaal is de fictieve Assyrische koning Nebukadnezar, in wie we kenmerken herkennen van de Seleukidische koningen Antiochos de Grote en diens opvolger Antiochos Epiphanes. Uit Judit spreekt de hoop dat de Judeërs hun vijanden zullen verslaan en hun land van vreemde overheersing bevrijden. Ook zien we hier voor het eerst het motief van de dappere jonge vrouw die alle mannen in moed en vroomheid overtreft, en in haar eentje haar volk van de ondergang redt: wanneer men op God vertrouwt, verslaat zelfs een zwakke vrouw de sterkste tegenstanders (een vergelijkbaar motief treffen we ook aan in het boek Ester). De naam Judit betekent ‘Joodse vrouw’. Opvallend is de wisselende sociale identiteit van Judit: als vrome, kinderloze weduwe wordt zij gepresenteerd als een maagd avant la lettre (lichamelijk en vooral geestelijk onbezoedeld, vrgl. Maria); in haar confrontatie met Holofernes brengt haar personage echter de meest negatieve culturele stereotypen van vrouwelijkheid in stelling (list & bedrog, erotische verleiding), om tenslotte na gedane zaken opnieuw te huwen en van ‘maagd’ weer vrouw / echtgenote te worden.

Openbaring

De Openbaring van Johannes, ook wel ‘Apocalyps’ (onthulling, openbaring) genoemd, dateert waarschijnlijk uit het laatste decennium van de eerste eeuw. Openbaring pretendeert verslag te doen van een reeks visioenen die de schrijver, een zekere Johannes, heeft ontvangen op het eiland Patmos, in de Egeïsche Zee. Het boek is gericht aan de christelijke gemeenten in zeven steden in de Romeinse provincie Asia (West-Turkije). Het boek onderscheidt zich door zijn felle anti-Romeinse sentimenten. Rome wordt geïdentificeerd met Babylon – de Grote Hoer – en de voorspelde ondergang van de stad wordt met vreugde begroet. Rome is hier symbool van het Kwaad. De achtergrond is waarschijnlijk de beginnende christenvervolgingen in het Romeinse Rijk. Hoewel de inhoud van Openbaring christelijk is, heeft de schrijver wat de vorm betreft aansluiting gezocht bij de Joodse eschatologie, een genre dat zijn hoogtepunt had bereikt met het boek Daniël. Johannes voorspelt de ondergang van de wereld en de Wederkomst van Jezus Christus, waarmee het Koninkrijk Gods en het Nieuwe Jeruzalem zal aanvangen. Aldus krijgt de christelijke Bijbel een afgeronde vorm: van de Schepping (Genesis) tot het Einde der Tijden.

Openbaring is prachtige proza. Behalve inspirerend voor de gelovigen is het boek een bron van inspiratie voor satanisten, horrorfilms, death metal-bands en uiteenlopende kunstenaars als Jeroen Bosch, Simon Vestdijk, Ingmar Bergman en Black Francis.