De heilige Catharina van Alexandrië

Catharina van Alexandrië, die na haar marteldood in ± 307, spoedig als heilige werd vereerd, is altijd een populaire heilige geweest. Het verhaal over haar leven, overwoekerd door legenden, begon in de Oosters-Orthodoxe Kerk en kwam via de kruistochten ook in de Rooms-Katholieke Kerk van het Westen terecht. Vele meisjesnamen zijn er van de hare afgeleid en alleen al in Nederland zijn een 25-tal kerken naar haar genoemd, onder andere de kathedrale kerk van Utrecht.

Inhoud

• De heilige Catharina van Alexandrië - naamgeefster van onder meer kerken
• De legende – oude versie
• Nog een Catharina-legende - een latere versie
• Historiciteit
• Meer voorbeelden van populariteit van Catharina

De heilige Catharina van Alexandrië - naamgeefster van onder meer kerken

Een 25-tal kerken in Nederland zijn genoemd naar de (Heilige) Catharina van Alexandrië. Daaronder de kathedrale kerk te Utrecht, waar haar naam trouwens ook gegeven is aan de Catharijnesingel, het Catharijneconvent en het winkelcentrum Hoog-Catharijne. Verder onder andere kerken in Eindhoven (waarvan ze ook de patrones is), Akkrum, Amsterdam, Breda (Begijnhofkerk), Harderwijk, 's-Hertogenbosch, Leons (Friesland) en in Groningen de voormalige hervormde dorpskerk van Ulrum.

Catharina was een christin die eind derde, begin vierde eeuw in Alexandrië (Egypte) leefde, de marteldood stierf en daarna als heilige werd vereerd. Er is nauwelijks iets over haar bekend en het weinige wat voor waar aangenomen kan worden – ze stierf als martelares in ± 307 – is overwoekerd door legenden.

De legende – oude versie

Er zijn meerdere versies van Catharina's vita (levensbeschrijving van een heilige). De oudste is waarschijnlijk al in de vierde of vijfde eeuw in het oosten ontstaan, dat wil zeggen in de Oosters-Orthodoxe Kerk (waar haar naam weergegeven wordt als Ekatarina of Jekatarina). De kruisvaarders brachten het verhaal over naar het Westen, dus na de elfde eeuw.

Samenvatting van de oude versie

Catharina was afkomstig uit een welgestelde, niet-christelijke familie in Alexandrië, Egypte. (In andere versies is ze een Egyptische prinses, dochter van de zogenoemde Koning Costes; of in de oosters-orthodoxe traditie een dochter van Constas, Romeins gouverneur van Alexandrië.) Ze was een bijzonder mooie jonge vrouw, maagd vanzelfsprekend. Zij zocht van jongs af aan naar waarheid, wijsheid en inzicht. Tijdens haar zoektocht kwam ze tot het inzicht dat in het christendom de weg gelegen is die leidt naar waarheid en leven. Ze werd christen.

Er was in Alexandrië een grote christelijke gemeente. Toen de Romeinse keizer Maxentius – hij regeerde van 306-312 – de christenen wreed vervolgde maakte Catharina haar afkeuring daarover aan hem kenbaar. Het kwam tot een dispuut over de ware godsdienst tussen enerzijds Catharina en anderzijds de keizer, die, bijgestaan door vijftig geleerden, de Romeinse godenverering verdedigde. Catharina verdedigde het christelijk geloof zo uitmuntend dat ze de geleerden van haar gelijk overtuigde. De keizer niet, in tegendeel, die werd nu zo woedend dat hij de vijftig geleerden ter dood liet brengen. De schone, vrome maagd probeerde hij nu op een andere manier voor zich te winnen: hij bood haar aan om koningin te worden. Zij weigerde resoluut. Daarop liet de keizer haar geselen en in de gevangenis gooien. De vrouw van de keizer had veel over Catharina gehoord, ze bezocht haar stiekem en … werd ook tot het christendom bekeerd, zo ook 200 soldaten van de wacht. Natuurlijk wekte dat de woede van de keizer en hij liet hen allen onthoofden. Catharina liet hij martelen. Daartoe werd ze vastgebonden op een wiel met scherpe punten. Maar voor het begon te draaien en het de jonge vrouw kon verwonden, brak het – vandaar dat Catharina later vaak met een rad werd afgebeeld. Uiteindelijk werd ook Catharina onthoofd.

Variant

In de jongste variant (uit de 13e eeuw) is een vervolg toegevoegd: Toen Catharina gestorven was brachten engelen haar lichaam naar de Sinaï waar ze begraven werd bij de berg Horeb (waar Mozes de Tien Geboden ontving). Daar verrees al vroeg een klooster, het St. Catharinaklooster (of de berg waarbij het klooster ligt inderdaad de Bijbelse berg Sinaï is, is trouwens omstreden).

Nog een Catharina-legende - een latere versie

In een latere legende over Catharina is ze een Egyptische prinses die al op vijftienjarige leeftijd ongeëvenaard wijs, geleerd, mooi en lieflijk van karakter was. Toen haar vader stierf moest Catharina hem opvolgen, maar ze sloot zich op in haar paleis, wijdde zich geheel aan haar geleerde studies en wenste zich niet bezig te houden met uiterlijk vertoon en andere wereldse aangelegenheden. Dat beviel haar onderdanen natuurlijk niet. Afgevaardigden van het volk raadden haar dringend aan een man te trouwen die dan als koning zou kunnen regeren en het leger zou kunnen aanvoeren. Dat bracht Catharina in verwarring, want ze wist dat ze alleen aan iemand die over uitzonderlijke, buitengewone gaven beschikte haar hart zou kunnen geven – geen koning op aarde zou aan die eisen kunnen voldoen. Toen stuurde de heilige maagd Maria een kluizenaar naar Catharina toe met de mededeling dat zij wel iemand wist die aan de hoogste eisen kon voldoen: haar Zoon, Jezus Christus, de Koning der koningen, Heer van alle machten. Toen de kluizenaar aan Catharina een afbeelding van Maria en haar Zoon gaf, werd deze zo vervuld van liefde voor de Zoon dat zelfs de hoogste studies voor haar onbelangrijk werden. Tegelijk werd haar in een droom duidelijk gemaakt dat ze de Zoon niet waardig was.

Vervolgens werd ze door de kluizenaar ingeleid in het christelijk geloof en gedoopt. Na de doop verscheen haar, in een droom, Jezus, de Zoon, en schoof een trouwring om haar vinger. Toen ze wakker werd herinnerde ze zich de droom, en zie: ze had een ring om haar vinger. Vanaf dat ogenblik beschouwde ze zichzelf als de echtgenote van Christus. Sindsdien was ze met haar gedachten altijd bij haar hemelse Heer en Echtgenoot en verlangde ze slechts naar de dag dat ze met Hem verenigd zou zijn.

Historiciteit

De historiciteit van de verhalen over haar leven is zo weinig betrouwbaar dat de Rooms-Katholieke Kerk in 1969 besloot om Catharina niet meer in de Heiligenkalender op te nemen (een officieel overzicht van gedenkdagen van heiligen – 25 november is de dag van Catharina). In 2001 werd ze toch weer opgenomen in de kerkelijke lijsten, maar dan een stapje lager: in het Martyrologium Romanum (lijst van martelaren en heiligen) en dan bij het onderdeel ‘vrije gedachtenis’ (waarin opgenomen de heiligen die officieel in de mis niet herdacht hoeven te worden; het staat de betreffende geestelijk vrij haar tijdens de tijd voor Pasen – de 40-dagen tijd – te gedenken).

Rehabilitatie

De ‘rehabilitatie’ in 2001 was het gevolg van voortschrijdend inzicht: de RK-Kerk realiseerde zich dat de grote en langdurige populariteit van Catharina niet op niets gebaseerd kon zijn. Haar verering was per slot al in de zesde eeuw begonnen, toen verscheen haar eerste vita. Spoedig was haar verering wijd en zijd verbreid en kende in de periode 11e -14e eeuw haar hoogtepunt (veelzeggend in dat verband is dat de genoemde kerk in Ulrum dateert uit ± 1225). Niet alleen kerken, ook kloosters en poorten zijn naar haar genoemd, wereldwijd. Alleen al in Nederland een 25-tal kerken. Kortom, hoe dan ook, een vrouw die haar sporen heel nadrukkelijk heeft nagelaten in de geschiedenis.

Meer voorbeelden van populariteit van Catharina

Sinds de Middeleeuwen wordt ze gerekend tot de zogenaamde ‘14 Heilige Helpers’, ook wel de Noodhelpers genoemd omdat ze aangeroepen worden in gevallen van een bepaalde nood. Catharina bijvoorbeeld bij het uitbreken van de pest (zo ongeveer de meest gevreesde ziekte in vroegere tijden). Ze is de patrones (voorbeeld- en beschermheilige) van de verpleegkundigen. Zo ook van onder anderen de studenten en de wetenschappers, met name van de filosofen. En van de advocaten, de predikers en ongehuwde jonge vrouwen. Vanwege haar attribuut, het rad, is ze ook patrones van de molenaars, wagenmakers / carrosseriebouwers, touwslagers en van spinners.

In de naamgeving is ze ruim en wereldwijd vertegenwoordigd met vele variaties: Katharina, Kate, Catrijn, Trijntje, etc. De naam is afgeleid van het Griekse katharos, d.i. zuivere, reine, schone. Ze wordt natuurlijk herdacht op haar naamdag (25 november) oftewel op ‘Sinte Catrien’. Veelzeggend: dat is ook de internationale Dag voor de Uitbanning van Geweld tegen Vrouwen (IDEVAW). De bij die datum behorende spreuk luidt: Als het vriest op Sint-Katrinadag, een harde winter men verwachten mag.