De tweede komma in Lucas 23:43 - voor of na het woord heden?

In Lucas 23:43 belooft Jezus aan één van zijn medegekruisigden dat hij met Hem in het paradijs zal zijn. De vraag is echter of dat op dezelfde dag al is, of later. Het gangbare standpunt luidt dat dit op dezelfde dag zal zijn, en zo wordt het vers, door de plaatsing van de tweede komma van het vers voor het woord 'heden', dan ook vertaald. Er zijn echter ook Bijbelvertalers van mening dat dit later is, zij vertalen het vers met de plaatsing van de tweede komma na het woord 'heden'. Voor beide standpunten bestaan goede argumenten, maar het is moeilijk te zeggen welk van de interpretaties correct is.

Het probleem

In Lucas 23:39-43 staat laatste gesprek van Jezus, vlak voordat Hij aan het kruis zou sterven. In dit gesprek vraagt één van Jezus' medegekruisigden of Hij aan hem wil denken als Hij in Zijn koninkrijk komt. Hierop antwoordt Jezus met de volgende zin:

"Voorwaar, Ik zeg u, heden zult gij met Mij in het paradijs zijn." (Luc. 23:43 - NBG 1951).

Met deze zin is er echter een probleem. De tweede komma in Lucas 23:43, die voor het woord 'heden' staat, kan namelijk ook achter het woord 'heden' geplaatst worden, in het Grieks waarin het Nieuwe Testament geschreven was, was er namelijk geen interpunctie. Met de tweede komma na het woord 'heden' luidt het vers als volgt:

''Voorwaar, Ik zeg u heden', gij zult met Mij in het paradijs zijn.''

Hiermee verandert de betekenis van de tekst heel sterk. In het eerste, en meest gangbare, geval belooft Jezus zijn medegekruisigde dat hij op die dag (van de kruisiging) nog met Hem in het paradijs zou zijn. In het tweede geval betekent Jezus' uitspraak dat Jezus, op die dag, de medegekruisigde beloofde dat hij met Hem in het paradijs zou zijn, waarbij niet is gespecificeerd wanneer zij met elkaar in het paradijs zullen zijn. De vraag is welke van de twee vertalingen correct is, en of er in het überhaupt een keuze gemaakt kan worden. Om deze vragen te beantwoorden zullen de argumenten voor beide standpunten hieronder beschreven worden. Hiernaast zal er nog een derde optie besproken worden.

Argumenten om de tweede komma voor het woord 'heden' te zetten

Er zijn twee argumenten waarom de tweede komma in Lucas 23:43 voor het woord 'heden' zou moeten staan. Het eerste luidt dat dat de meest natuurlijke manier is om het vers te lezen. Het tweede is dat Lucas vaak nadruk legde op de directheid waarmee dingen (zouden) gebeuren.

De natuurlijke lezing van de zin

Het gebruik van een Hebraïsme als 'ik zeg u heden' (zie even verderop onder het kopje 'Ik zeg u heden - een Hebraïsme') is voor een jood een natuurlijk iets, maar het Nieuwe Testament is geschreven in het Grieks met heidenen als doelgroep. Voor hen zou de natuurlijke manier om de zin te lezen de lezing met de tweede komma voor het woord 'heden' zijn.

Lucas' nadruk op directheid

In het boek Lucas staan veel zogenaamde 'vandaag'-passages (o.a. Luc. 2:11; 4:21; 5:26; 13:32-33; 22:34, 61). Hiermee uit Lucas een nadruk op de directheid van veel gebeurtenissen. Voorbeelden hiervan zijn Jezus' synagogespeech in Lucas 4:21 en 19:5,9. In dat eerste vers vertelt Jezus dat de profetieën van Jesaja (Jes. 61:1-2a; 58:6) 'vandaag' zijn uitgekomen. In 19:5 zegt Jezus tegen Zacheüs dat hij 'vandaag' in diens huis moet verblijven. In 19:9 zegt hij dat 'vandaag' Zacheüs' huis redding ten deel is gevallen.

Deze nadruk op directheid is een aanwijzing dat Lucas ook bij het optekenen van het gesprek aan het kruis aan deze nabijheid dacht en dus de zin bedoelde zoals de lezing met de tweede komma voor het woord 'heden' hem interpreteert.

Argumenten om de tweede komma na het woord 'heden' te zetten

Er zijn twee argumenten waarom de tweede komma in Lucas 23:43 na het woord 'heden' geplaatst moet worden. Het eerste is dat er sprake is van een Hebraïsme in het vers. Het tweede zijn een paar uitspraken van Jezus over de periode tussen Zijn kruisdood en opstanding.

Ik zeg u heden - een Hebraïsme

Volgens Otis Q. Sellers is 'ik zeg u heden' een Hebraïsme dat werd gebruikt wanneer men iets buitengewoon belangrijks of plechtigs ging zeggen. Hij noemt een aantal voorbeelden van dit Hebraïsme:


Jezus sprak volgens Seller aan het kruis als Hebreeër tegen een andere Hebreeër. Het is dus niet vreemd dat Jezus hierbij een Hebraïsme gebruikte. De tweede komma kan dus prima achter het woord 'heden' geplaatst worden.

Uitspraken van Jezus over de periode tussen kruisiging en opstanding

Er zijn twee uitspraken die Jezus deed die gingen over (onder andere) de periode tussen zijn kruisiging en opstanding die erop duiden dat de tweede komma wel na het woord 'heden' geplaatst moet worden. De eerste is in Matteüs 12:40, waar Jezus over zichzelf profeteert dat Hij net zoals Jona drie dagen in de buik van het zeemonster was drie dagen in het hart der aarde zou zijn. Na Zijn kruisdood zou Jezus niet meteen naar het paradijs gaan, maar in het hart van de aarde zijn, tot Zijn opstanding.

De tweede is in Johannes 20:17, waar Jezus, na Zijn opstanding, spreekt met Maria. Hij vertelt haar dat hij nog niet is opgevaren naar de Vader. Als Jezus na zijn opstanding nog niet was opgevaren naar de Vader, dan zou Hij niet tijdens Zijn kruisdood in het paradijs geweest zijn. Beide verzen duiden erop dat de medegekruisigde nooit op de dag van de kruisiging met Jezus in het paradijs geweest kan zijn.

Een derde optie

In het Engelse taalveld is er nog een derde optie voor het plaatsen van komma's in Lucas 23:43, namelijk een komma voor én een komma na het woord 'heden'. De zin luidt dan "Verily, to thee I say, this day, with Me shalt thou be in the Paradise.". Hiermee wordt de beslissing over hoe de tekst geïnterpreteerd moet worden bij de lezer gelegd in plaats van door de vertaler ingevuld te worden.

In het Nederlands zou deze oplossing niet goed werken, omdat de volgorde van de woorden 'zult' en 'gij' dan bepalend wordt voor de interpretatie. In het geval van 'zult gij' zou de interpretatie met de tweede komma voor het woord 'heden' van toepassing zijn. In het geval van 'gij zult', zou de interpretatie met de tweede komma na het woord 'heden' van toepassing zijn. Zou men dit in het Nederlands willen doen, dan moet er een voetnoot bij het vers, met een uitleg van dit probleem, geplaatst worden.

Jezus als deel van de drie-eenheid

In de literatuur over de vraag waar de tweede komma geplaatst moet worden wordt doorgaans met één belangrijk punt geen rekening gehouden. Jezus, die volgens de traditionele tweenaturenleer volledig mens en volledig God was, was ook de tweede persoon van de drie-ene God, bestaande uit Vader, Zoon en Geest. De vraag is wat het betekent als één van die drie personen termen gebruikt die naar zichzelf verwijzen, zoals 'mij' en 'ik'. Jezus zei immers dat de medegekruisigde met Hem in het paradijs zou zijn, waarbij Hij het woord 'Mij' gebruikte. Betekende dat met 'Mij' als in 'de tweede persoon van de drie-eenheid'? Of met 'Mij' als in 'ik, die één ben van de drie-eenheid'?

Als deze vraag gesteld wordt, dan ligt de mogelijkheid open dat Jezus én nog niet opgevaren was én desondanks toch met de medegekruisigde in het paradijs was op de dag van de kruisiging. Dit is een argument om de interpretatie bij de lezer neer te leggen, omdat de argumenten voor (met name) de interpretatie met de tweede komma na het woord heden minder dwingend worden.

Conclusie en bespreking

De lezing van Lucas 23:43 met de tweede komma na het woord 'heden' lijkt op het eerste gezicht de sterkste papieren te hebben. Het idee dat Jezus een Hebraïsme gebruikte is namelijk gepast en de uitspraken van Jezus geven aan dat hij niet direct na Zijn kruisdood in het paradijs was. De argumenten om de tweede komma voor het woord 'heden' te zetten zijn minder sterk. De natuurlijke lezing en de nadruk van Lucas op directheid zijn redelijke argumenten, maar minder dwingend. Desondanks ligt het vraagstuk naar hoe de tweede komma geplaatst moet worden helemaal open als men erbij betrekt dat Jezus deel was van de drie-eenheid en ook als zodanig gesproken zou kunnen hebben.

Extra: gelijkenis of contrast met het verzoek van de medegekruisigde?

Jezus' belofte aan de medegekruisigde is een reactie op diens verzoek om door Jezus herinnerd te worden als Hij in het koninkrijk is. Sommige commentatoren interpreteren op basis van dit verzoek Jezus' antwoord als gaande over de toekomst, omdat de vraag daar ook over ging - in de vraag wordt namelijk 'wanneer' gezegd, waarmee geïmpliceerd wordt dat dit niet meteen is. Andere commentatoren zien in Jezus antwoord juist een contrast met het verzoek dat Jezus bewust aanbrengt. De medegekruisigde zal niet alleen herinnerd worden, maar ook bij Jezus zijn en dit zal niet later zijn, maar direct. De medegekruisigde krijgt meer dan waar hij om vraagt.