De vertaling van het woord 'epiousion' in het Onze Vader

De vierde bede in het Onze Vader, de bede om 'dagelijks brood' in Matteüs 6:11 en Lucas 11:3, is voor exegeten en Bijbelvertalers altijd een heikel punt geweest. Het Griekse woord 'epiousion', dat wordt vertaald als 'dagelijks' was namelijk een onbekend woord. Er zijn geen filosofische, of andersoortige, geschriften bekend waarin het woord voorkomt en ook in het dagelijks Grieks taalgebruik werd het niet gebruikt. Hierdoor weet niemand hoe het woord vertaald moet worden en hebben vertalers het altijd vertaald op basis van zelfgekozen Bijbelse contexten, afleidingen van andere Griekse woorden en hun eigen context. Deze vertalingen lijken echter allemaal moeilijk verdedigbaar te zijn.

• Het Onze Vader
• Het probleem
• Het woord epiousion in het Nieuwe Testament
• Oude Bijbelvertalingen
• Oude kerkvaders (200-500)
• De reformatoren
• 20e-eeuwse standpunten over de vertaling van het woord epiousion
• Moeilijk verdedigbaar

Het Onze Vader

Het Onze Vader is een gebed dat Jezus aan zijn discipelen leerde. Volgens de overlevering in Lucas (11:1-4) was het gebed een reactie op de vraag hoe zij moesten bidden. Volgens de overlevering in Matteüs (6:5-15) leert Jezus hen de tekst van het gebed, dat zij in hun binnenkamers moeten bidden, als reactie op huichelaars die alleen maar baden om door mensen gezien te worden. Het gebed wordt in verschillende denominaties, waaronder de katholieke, bij elke eredienst gebeden. In andere denominaties speelt het een belangrijke rol.

Het probleem

Origenes (185-253/254) beschrijft de bede om 'dagelijks' brood in zijn boek Over gebed, waarin hij het Onze Vader uitlegt. Hij merkte echter iets vreemds op aan het gebed, er stond een woord in dat hij niet kende, namelijk het woord epiousion. Dit was vreemd omdat Origenes veel gereisd had en bekend was met verschillende stijlen van het Grieks, variërend van filosofisch tot alledaags taalgebruik, maar deze term nog nooit was tegengekomen. Hijzelf had het vermoeden dat de evangelisten het woord hadden verzonnen.

Het woord epiousion in het Nieuwe Testament

In het Nieuwe Testament komt het woord dan ook maar twee keer voor, namelijk in Matteüs 6:11 en Lucas 11:3. In beide gevallen is het deel van de bede om 'dagelijks' brood. Dat betekent dat het Nieuwe Testament ook geen handvatten biedt voor het ontdekken van de betekenis van het woord. Wat de vertaling van het woord bemoeilijkt.

Oude Bijbelvertalingen

Het feit dat het woord epiousion nergens anders werd gebruikt, heeft bij de oude Bijbelvertalers en kerkvaders de vraag opgeroepen wat het 'dagelijks' brood dan precies betekende. Zij kwamen met verschillende antwoorden op deze vraag. Deze verschillende antwoorden zijn het beste te zien bij Hiëronymus (347-420), die het woord in zijn Vulgaat, een Latijnse Bijbelvertaling, op twee manieren vertaalde. De eerste was als supersubstantialem (bovensubstantieel) in Matteüs 6:11, de tweede als cotidianum (dagelijks) in Lucas 11:3.

In andere vroege Bijbelvertalingen werd het woord epiousion op nog andere manieren vertaald. Zo werd in een derde-eeuwse Syrische versie van de Peshitta het woord vertaald met een Syrisch woord dat 'noodzakelijk' betekent en in de Curetonisch- en Sinaïtisch-Syrische versies werd het vertaald met een woord dat 'continue' of 'constant' betekent.

Oude kerkvaders (200-500)

Voor de oude kerkvaders vormde het 'dagelijks' brood in hun uitleg van het Onze Vader ook een probleem. Zo stelde Aurelius Augustinus (354-430) in de eerste plaats dat het brood brood is dat in het bijzonder de kinderen van God ontvangen. Van dit brood leeft niet het lichaam, maar de geest. Later stelt hij echter dat het brood op drie manieren verstaan moet worden, namelijk als levensonderhoud, eucharistie en het woord. In zijn uitleg van de bergrede (Mat. 5-7) stelde Augustinus echter dat het brood niet fysiek kan zijn, omdat men dan met het gebed zorgen over lichamelijk voedsel zou uiten, wat volgens Matteüs 6:25 niet nodig is. Hij worstelde dus met de betekenis, die voor hem steeds veranderde.

Geconfronteerd met hetzelfde vraagstuk stelde Cyprianus van Carthago (c. 200-258) dat het 'dagelijks' brood zowel geestelijk (eucharistisch) als letterlijk gelezen kan worden omdat beide interpretaties stichtelijk zijn. Gregorius van Nyssa (335-c. 395) benadrukte juist de letterlijke interpretatie van 'dagelijks' brood, namelijk als fysiek brood. Uiteindelijk zou echter voor meer dan duizend jaar een geestelijke of eucharistische interpretatie van het brood domineren.

De interpretatie van het 'dagelijks' brood als eucharistisch houdt in dat men aannam dat het in de bede gaat om het brood van de eucharistie, een maaltijd die Jezus instelde, waarbij het brood Zijn lichaam was en de wijn Zijn bloed (Mat. 26:26-28; Mar. 14:22-24; Luc. 22:15-20). Deze maaltijd werd later¹ door Paulus beschreven als een maaltijd tot Jezus' gedachtenis (1 Kor. 11:24-25).

De reformatoren

De reformatoren (16e eeuw) namen in de interpretatie van het woord epiousion een radicale wending. Zij interpreteerden het woord namelijk alleen in materiële zin. Zo stelde Calvijn in vraag 275 van de catechismus van Genève dat het 'dagelijks' brood alleen gaat over onze lichamelijke behoeften. Daarnaast noemde hij in zijn commentaar op de harmonie van de evangeliën de interpretatie van epiousion als bovensubstantieel 'buitengewoon absurd'. Dit is een reactie op Erasmus, die volgens Calvijn stelde dat het onwaarschijnlijk is dat Jezus ons beveelt om te bidden om lichamelijk voedsel als wij in de aanwezigheid van God zijn. Luther stelt in zijn grote catechismus dat de vierde bede gaat over alles dat men nodig heeft voor het leven op aarde, inclusief de vrede om te kunnen genieten van al die benodigdheden.

20e-eeuwse standpunten over de vertaling van het woord epiousion

Tegen het einde van de twintigste eeuw waren er nog steeds veel verschillende ideeën over wat het woord epiousion betekent. Deze waren gebaseerd op afleidingen van verschillende Griekse begrippen. Er zijn er vier interpretaties van het woord die het meest voorkwamen. Dit zijn:

1. De term epiousion is afgeleid van epi (‘voor’) en ousia (‘zijn’ of ‘bestaan’) en betekent ‘om te bestaan’ of ‘noodzakelijk’. Zoals de Syrische versie van de Peshitta het interpreteert.
2. De term epiousion is afgeleid van een samentrekking van de woorden epí tēn oúsan en betekent ‘voor de bestaande dag’. Zoals de Vulgaat het in de Lucaanse versie van het Onze Vader interpreteert.
3. De term epiousion is afgeleid van een deelwoordvorm van epienai, wat een samenstelling van epi (‘voor’) en ienai (‘komen’ of ‘gaan’) is. Eén van de meest voorkomende manieren waarop het deelwoord gebruikt wordt is hè epiosia hèmera wat ‘de komende dag’ betekent. De bede is dan voor brood ‘voor de volgende dag’ of ‘voor morgen’.
4. De laatste visie is gerelateerd aan de derde en luidt dat de bede een bede is om brood voor het grote morgen. Een eschatologische, dat wil zeggen, op de laatste dingen (zoals het hiernamaals) gerichte, interpretatie.

Moeilijk verdedigbaar

Over alle vier de bovenstaande visies kan echter gezegd worden dat het moeilijk te verdedigen is dat ze wel juist moeten zijn. De drie taalkundige benaderingen hebben allemaal even sterke papieren en de vierde interpretatie is gebaseerd op de derde. Hierdoor is het een kwestie van de context die vertalers kiezen om de termen te vertalen. Hiernaast speelt de eigen context van een vertaler ook een sterke rol. Theologen die veel armoede om zich heen zien of die een communistische/marxistische achtergrond hebben zijn sneller geneigd om de bede te interpreteren als een bede om fysiek brood, waarbij de voorkeur uitgaat naar één van de eerste drie interpretaties. Theologen die zich in meer welvarende kringen begeven hebben sneller de neiging om het gebed op een geestelijke manier op te vatten, waarbij de voorkeur uitgaat naar de vierde interpretatie. Uiteindelijk valt er, doordat het woord 'epiousion' buiten de bede om 'dagelijks' brood nergens werd gebruikt, niet te zeggen hoe het vertaald zou moeten worden.

---

¹ Hoewel 1 Korinthiërs eerder werd geschreven dan de evangeliën (Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes) beschrijven de evangeliën wel een moment, namelijk de instelling van de maaltijd door Jezus, dat ver aan het schrijven van 1 Korinthiërs vooraf ging. Men heeft soms de neiging om oudere geschriften als 'eerste interpretatie' te zien en latere geschriften als 'latere interpretatie', maar in dit geval wordt uitgegaan van de chronologische volgorde van de gebeurtenissen, waardoor de evangeliën als 'eerdere interpretatie' worden gezien.