Christelijke visies op de islam

Over de rol van het christendom en de islam in de Nederlandse samenleving doen heel wat meningen en aannames de ronde. Maar hoe verhouden die religies zich nu werkelijk tot elkaar? Hoewel er onder christelijke theologen allerminst eenduidigheid te bespeuren valt, kunnen hun zienswijzen wel degelijk worden onderverdeeld in drie categorieën. Dit zijn de exclusivistische benadering, de pluralistische benadering en de inclusivistische benadering. In dit artikel zal ik van elke categorie een omschrijving geven. Vervolgens zal ik bij elke denkwijze een theoloog centraal stellen, die hier een warm pleitbezorger van is.

De exclusivistische benadering

Religieus exclusivisme is de opvatting dat de eigen religie of geloofsovertuiging de enige weg is tot de waarheid en het heil. Alleen indien mensen zich daartoe bekeren, kunnen ze worden gered. Gezien vanuit dit standpunt dienen andere godsdiensten te worden afgewezen.
De theoloog die deze positie inneemt, zal zijn argumenten bepalen op basis van vermeende christelijke superioriteit. De weg tot het heil verloopt via Jezus Christus alleen; moslims die uitzicht willen hebben op de hemel dienen zich dus te bekeren tot het christendom. Het afwijzen van de islam als godsdienst of ideologie mag dan alle schijn van onvriendelijkheid tegen zich hebben, het houdt niet noodzakelijkerwijs de afwijzing van moslims als personen in. Het standpunt dat vanuit deze invalshoek vaak wordt ingenomen is: moslims verlangen er wel degelijk naar God te kennen, maar om werkelijk inzicht te verkrijgen hebben zij de Bijbel nodig. Hierin zou namelijk Gods liefde ten volle zijn geopenbaard.

De pluralistische benadering

Vanuit het religieus pluralisme gezien zijn er vele wegen tot het heil. De religieuze lappendeken die ‘wereld’ heet is dan ook te vergelijken met een denkbeeldige grote olifant, waarvan we allemaal slechts kleine stukjes in ons vizier hebben. Om die reden is de olifant voor de één een slurf en voor de ander een staart, maar dat neemt niet weg dat het allemaal één en dezelfde olifant is die door niemand kan worden overzien. Vanuit deze visie vertegenwoordigen alle godsdiensten dan ook afzonderlijke en zeer respectabele wegen tot de waarheid en het heil. Pluralisten geloven dat het geheel van de waarheid per definitie onkenbaar is. Elke denkbare religie verwordt daarmee tot de mythische projectie van het geheel aan ervaringen, cultuur en conceptuele categorieën over de realiteit die een bepaald volk gemeenschappelijk heeft.

De inclusivistische benadering

Omdat God voor alle mensen het heil op het oog heeft, is het voor de inclusivist aannemelijk dat God zijn wil op verschillende plaatsen en in verschillende vormen aan de mensen heeft geopenbaard. De inclusivistische houding is misschien nog wel het best weer te geven door middel van de tweevoudige formulering die de katholiek theoloog Karl Rahner eraan gaf: ‘Enerzijds wil God het heil van alle mensen, en anderzijds is dit slechts mogelijk doorheen Jezus' leven en dood.’ De inclusivistische houding naar andere godsdiensten is respectvol, maar schuwt desondanks geen duidelijke stellingname. Wijsheid en waarheid is te vinden in tal van religies, maar vervulling van die wijsheden en waarheden vindt plaats door het heilshistorisch handelen van Jezus Christus alleen. Van volledige gelijk scharing van godsdiensten is dan ook geen sprake: het christendom bekleedt een unieke positie.

De hierboven genoemde terminologie geeft slechts een grove indeling weer in drie typologieën. Geen van deze categorieën mag daarom beschouwd worden als unaniem vertegenwoordiger van typisch christelijke theologie. Toch kan de desbetreffende indeling wel als een goed uitgangspunt dienen voor een aantal analyses en conclusies aangaande de conceptie van religieuze diversiteit en de implicaties die dit heeft voor de dialoog.

De exclusivist Mark Durie

Een enthousiast verdediger van het exclusivisme is de Australische theoloog dr. Mark Durie, in het dagelijks leven tevens mensenrechtenactivist en Anglicaans pastor. Hij studeerde af aan de Australian National University en de Australian College of Theology en bracht bezoeken aan de Universiteit Leiden, MIT, UCLA en Stanford. In 1992 werd hij gekozen als lid van de Australische Academie van menswetenschappen in 1992. Durie publiceerde vele artikelen en boeken over o.a. de relatie tussen christenen en moslims. In 2009 kwam zijn boek over de vraag of christenen en moslims dezelfde God dienen, uit in een Nederlandse vertaling getiteld “Dezelfde God? Jezus, heilige Geest, God in het christendom en in de islam”.
In zijn boek zet Durie de god van christenen (JHWH) en die van moslims (Allah) in een vergelijking tegen elkaar af. Eén van de meest cruciale verschilpunten die hij zo op het spoor komt, is dat Allah geen zoon heeft, terwijl de God van de christenen juist nadrukkelijk wèl een Zoon heeft en deze zond om de verlorenen te redden. Dit thema – en nog vele andere – diept Durie nog verder uit door hadiths, koran- en Bijbelteksten naast elkaar te leggen en aan een diepgravende analyse te onderwerpen. Daarbij komt hij in zijn boek tot de eindconclusie dat hij de door moslims gepropageerde gedachte dat zij dezelfde God dienen als christenen, niet erg steekhoudend kan noemen. De God van christenen en die van moslims verschillen onderling zo sterk, dat van hen kan worden gezegd dat zij niet dezelfde zijn, aldus Durie.
In een andere publicatie van zijn hand, The Bible and Violence, laat Durie zich uit over een ander significant verschil: het al dan niet propageren van geweld in de godsdiensten. “Het voorbeeld van de IRA, zo vaak aangehaald als ‘Christen-terroristen', maakt ons punt eigenlijk juist duidelijk doordat de ideologie erachter gedomineerd werd door maxisme en atheïsme. In tegenstelling tot moderne jihadisten, die onophoudelijk de Koran citeren ter rechtvaardiging van hun publieke overtuigingen, vonden de IRA-terroristen geen inspiratie in de vreedzame onderwijzingen van Jezus van Nazareth!”
Over de wortels van zijn eigen godsdienst is hij onverminderd positief: “Dit zul je altijd zien: wanneer je het christendom wilt hervormen door terug te gaan op Jezus zul je een vreedzamer geloof tot stand brengen, want Jezus was een man van vrede, niet van oorlog.”
Het denken van Durie laat geen ruimte voor grijstinten. Er is goed en er is kwaad; en vanuit de positie van het goede is hij geroepen om het kwade te ontmaskeren en te bestrijden.

De inclusivist Hans Küng

Als een duidelijk vertegenwoordiger van het inclusivisme kan de naam van de Zwitsers theoloog Hans Küng (Sursee, 19 maart 1928) worden genoemd. Küng studeerde theologie en filosofie in Rome, werd in 1954 tot priester gewijd en in 1960 hoogleraar aan de universiteit van Tübingen.
Voor Küng was het model van inclusivisme het enige aanvaardbare model. In zijn zienswijze had hij zich diepgaand laten inspireren door Karl Rahner, maar daarmee was de kous niet af. Küng ontwikkelde dit model verder. Omdat waarheid en onwaarheid dwars door alle religies heen lopen, dienen we deze religies volgens hem aan een aantal duidelijke criteria te onderwerpen. Ten eerste dienen we ons de vraag te stellen wat goed is voor mensen, en vervolgens dienen we ons af te vragen of de religie trouw blijft aan haar oorsprong. Het christendom draagt waarheid in zich voor zover haar handelingen en leerstellingen getuigen van de geest van Jezus Christus. Andere godsdiensten zijn waar voor zover zij niet in duidelijke tegenspraak zijn met de christelijke boodschap. In het geval van gebleken onwaarheid dient een leerstelling te worden afgewezen. Wanneer er echter waarheid in een andere godsdienst wordt gevonden, kan dat ook voor tot christenen waardevolle inzichten, waarheden en aanvullingen leiden.
Net als Durie schreef ook Hans Küng een boek over de islam. Daarbij wordt duidelijk dat de insteek van Küng nogal verschilt van die van Durie. Waar bij Durie het verschil in leerstelling en de vraag naar de waarheid richtinggevend zijn, is dat bij Küng toch vooral de dialoog. ‘Wie de huidige wereld wil begrijpen, moet de islam begrijpen’, meent Küng. Om dat te bewerkstelligen verschaft hij zijn lezers dan ook diepgaande kennis over achtergronden, stromingen en politieke en religieuze betekenis van de islam.
Eén kant van de dualistische zienswijze van Küng wordt verduidelijkt in het volgende citaat:


Dat klinkt bijna pluralistisch. Alsof alle geloven op hetzelfde neerkomen en het niet per definitie uitmaakt waar je in gelooft. Maar schijn bedriegt. Over de ultieme toetssteen van Küng laat hij in een ander citaat geen onduidelijkheid bestaan: “The Gospel has to be the norm.” Dat brengt ons bij het unieke aan het inclusivisme: externe openheid enerzijds en innerlijke overtuiging anderzijds sluiten elkaar niet op voorhand uit, maar lijken harmonieus vertegenwoordigd te kunnen zijn binnen één visie.

De pluralist John Hick

Professor John Harwood Hick (Yorkshire – Engeland 1922) is een godsdienstfilosoof en theoloog. Hij geldt eveneens als een fervente bepleiter van het pluralisme.
Elke superioriteitsclaim wordt door Hick radicaal van de hand gewezen. De andere bestaande visies – exclusivisme en inclusivisme – vertegenwoordigen deze claims nog altijd, stelt hij, en dat terwijl duidelijk zichtbaar is dat verschillende godsdiensten ieder hun eigen heilsvisies hebben en waarheidclaims maken. Als iedereen voor zichzelf de waarheid claimt, dan kunnen we daar volgens Hick slechts één ding uit opmaken, en dat is dat de ultieme waarheid onkenbaar is. Rick onderbouwt zijn visie op basis van twee verschillende argumenten. Het eerste is dat religie toch vooral een cultureel en historisch bepaald fenomeen is. Hicks tweede argument is dat er uit elke religie zowel kwaad als goed voortvloeit. Zo is elke religie in staat om – juist door waarheidsclaims! - religieus fanatisme voort te brengen.
Het mag duidelijk zijn: Hick heeft met volle overtuiging de overstap naar het pluralisme gemaakt. Voor wie dat doet, is er geen weg meer terug, stelt hij. Het is als het oversteken van de Rubicon. Volgens hem – en daar lijkt hij zich haast wel schuldig te maken aan hetgeen hij zelf zo hartstochtelijk afwijst – is het pluralisme de enige weg tot volledige religieuze gelijkwaardigheid en een vruchtbare, open dialoog.
Wie zich net als Hick tot het pluralisme wil bekeren, dient daarvoor wel radicaal te breken met het verleden: het concept van de ultieme waarheid dient te worden losgelaten. Waarmee ook Jezus Christus niet langer meer de weg, de waarheid en het leven mag gelden, maar als ‘een weg, een waarheid en een leven’. De intrinsieke waarde van religies blijft onveranderd overeind, maar die ligt dan vooral in de betekenis die religie voor mensen heeft en in de culturele en historische rijkdom die zij weerspiegelt.
Toch kent ook de gelijkheidsideologie van Hick zijn grenzen. Op basis van de heilskracht van verschillende godsdiensten kan wel degelijk onderscheid worden gemaakt. De uitwerking van die heilskracht moet dan wel gezocht worden in het hier en het nu. De godsdienst die de beste resultaten laat zien in het menselijke transformatieproces van egocentrisme naar altruïsme, mag – zij het met enige voorzichtigheid - de ‘ware godsdienst’ worden genoemd.
Wat de benadering van de islam propageert Hick het pluralisme als de oplossing tegen vele kwalen.


Wat betreft de relatie christendom en islam betoont Hick zich hoopvol: “Er zijn ook vormen van de islam en van het christendom die verschillend zijn, maar niet onverenigbaar. Ze zijn zodanig dat zij naast elkaar kunnen bestaan in vrede en in wederzijdse verrijking.” Voor zichzelf als pluralistisch theoloog ziet hij op dit gebied een missionaire rol weggelegd. “Ik geloof dat er een tijd zal komen waarop de hoofdstroom van het christendom zich niet langer als het enige ware geloof zal zien, maar als een veelvoud van het ware geloof, waarvan het jodendom en de islam er andere zijn, ook al zal er waarschijnlijk altijd wel een fundamentalistisch onderdeel van de kerk blijven dat deze positie afwijst. En ik durf te hopen dat een gelijkwaardige ontwikkeling op lange termijn ook plaatsvindt binnen de islam.”