Godsdiensten en heilige boeken

In dit stuk komen de belangrijkste nog vigerende godsdiensten van de wereld ter sprake, waarbij ik kort aangeven wat hun heilige boeken zijn en wat voor status ze daar precies aan toekennen.

Godsdiensten

• Hindoeïsme
• Boeddhisme
• Jodendom
• Christendom
• Islam

Hindoeïsme

De heiligste 'boeken' van het Hindoeïsme, dat in 13de eeuw voor Christus in India ontstaan is, zijn de Veda's. Ik zet boeken tussen aanhalingstekens omdat de Veda's in feite een mondelinge overlevering vormen die te heilig is om schriftelijk vastgelegd te worden. Voor de hindoes vormen de Veda's de onfeilbare openbaringen van heilige zieners in de oertijd. De inhoud bestaat vooral uit lofgedichten, gezangen en voor de cultus en offerdienst en daarnaast nog teksten van meer magische aard.

Omdat de inhoud van de Veda's niet eenvoudig te vatten zijn, zijn er in de eeuwen die volgden grote hoeveelheden commentaren verschenen, de zogenaamde Brahmana's die zich vooral met de offerdienst bezighouden, en de Upanisjaden die meer filosofische en beschouwend zijn, waardoor ze hier in het westen wat meer bekendheid hebben gekregen.

Het Hindoeïsme kent vele goden en geesten, heel veel. Vandaar ook het belang van de cultus, de offerdienst, want die goden moeten tevreden gesteld worden. Daarbij is het ritueel, de voorgeschreven wijze van handelen, de vorm erg belangrijk. Daarom houden de Veda's en de Brahmana's zich daar zo mee bezig. Alleen door op de juiste wijze het ritueel te vervoeren, kan men hopen dat de goden de mens welgezind zullen zijn, hoewel dat nooit helemaal zeker is.

De mens zit volgens het Hindoeïsme gevangen in een keten van wedergeboorten, steeds weer gedoemd opnieuw geboren te worden en opnieuw te leven, tot het moment van een verlossend inzicht waardoor men uit die keten bevrijdt wordt en opgaat in Brahman, het goddelijk, het absolute. Maar de meeste mensen blijven door hun daden in dit leven gebonden in het rad van de wedergeboorte.

Boeddhisme

Het Boeddhisme is uit het Hindoeïsme ontstaan en dat is in veel zaken nog te merken. Aan de basis staat natuurlijk Boeddha (zesde eeuw voor Christus). Zijn inzicht is bepalend geweest voor deze geestelijk stroming. Boeddha noch zijn volgelingen hebben deze inzichten vastgelegd en in feite wordt alles wat in de boeddhistische lijn ligt en wat kan helpen om de mens te verlossen, als goed boeddhistisch beschouwd, of Boeddha dat nu gezegd heeft of niet.

Het Boeddhisme zelf houdt zich niet met vragen over goden en godsdienst bezig, zij is gericht op de verlossing van de mens en de rest is van secundair belang. Daarom gedijt zij ook in verschillende achtergronden.

Maar waaruit moet de mens dan bevrijd worden? Van zijn zonden? Neen. De mens moet bevrijd worden van zijn gehechtheid aan deze wereld. Maar deze wereld is voor hen een schijnwerkelijkheid (maya) en een plaats van lijden. Zinnelijke genot - horen, zien, voelen, proeven - houdt ons hier in vast. Daarom neemt ascese zo'n grote plaats in binnen het boeddhisme: de mens moet los komen van zijn lichaam, van zijn zinnelijk bestaan en via de leer van Boeddha tot het inzicht komen dat hem bevrijdt uit de ketens van de wedergeboorte, zodat hij kan opgaan in het Nirvana, het goddelijke. Dit laatste houdt in feite ook een einde aan het 'persoonlijke' bestaan in. Ook de persoonlijkheid, het ik, is een deel van de schijnwerkelijkheid.

Noch het Hindoeïsme, noch het Boeddhisme kennen een absolute waarheid, die zijn bestaan dankt aan een persoonlijke God en Schepper. Dit onderscheidt fundamenteel hen van het Jodendom, Christendom en de Islam.

Jodendom

Het Jodendom als 'religieus systeem' begint bij de uittocht uit Egypte en de wetgeving bij de berg Sinaï. De religieuze beleving van het volk Israël is echter een rechtstreekse voortzetting van de Godsopenbaring die Arbraham in Ur ontving en die hem naar Kanaän deed trekken. Daarmee is de Joodse godsdienst soliede verankert in de geschiedenis. Het feit dat God, de Schepper van Hemel en Aarde, handelend optreedt in de geschiedenis is heel wezenlijk voor hun geloof: een persoonlijke God, die bemoeienis heeft met mensen in hun omstandigheden.

Hun heilige boeken vormen dan ook voor een groot deel een vastlegging van Gods handelen in de geschiedenis: de boeken van Mozes, Jozua, Richteren, Ruth, de boeken van Samuel, Koningen, Kronieken, Ezra, Nehemia, Ester: ze beschrijven allemaal ontmoetingen van mensen met God. Daarnaast is in Exodus, Leviticus en Numeri de eredienst in de tabernakel en de tempel vastgelegd. Een ander deel bestaat uit poëzie (Psalmen, Hooglied) en wijsheidsliteratuur (Spreuken, Prediker). En tenslotte zijn er de Profetieën, opnieuw boeken waarin God - via de profeten - persoonlijk tot de mensen in hun toestand komt en ze vermaant en corrigeert en als de toestand hopeloos is, richt hij de hoop van degenen die Hem trouw gebleven zijn op de toekomst, waarin Hij opnieuw handelend zal optreden om een rijk van vrede en gerechtigheid te brengen.

De Tenach, de boeken van het Oude Testament, vormt maar een klein deel van wat er door het volk Israël geproduceerd is. Toch hebben deze boeken door de eeuwen heen een bijzondere plaats gehad in het religieuze leven.

Het geloof in een persoonlijke God en het vasthouden aan deze geschriften, die voortdurend besproken en becommentarieerd werden, heeft de Joden door de eeuwen heen, door alle vervolgingen en holocausts heen, in staat gesteld hun identiteit en veerkracht te behouden. Voor hen was dat wezenlijker dan de eredienst in de tempel.

Op dit fundament van het Jodendom zijn zowel het Christendom als de Islam ontstaan.

Christendom

Het Christendom is gebaseerd op het leven en de leer van een Joodse rabbi: Jezus uit Nazareth. Wat Hij leerde was aan de ene kant revolutionair en aan de andere kant de uiterste vervulling van wat de Joden altijd beleefd hadden. In Hem is God hoogst persoonlijk - in persona - onder de mensen gekomen. Het was revolutionair: geen mens had ooit durven bewerken God te zijn, maar hij deed het en de Joden dreigden hem een aantal malen te stenigen daarom. Maar het was de vervulling van hun eigen profetieën: God had het van te voren al aangekondigd, dat Hij hoogst persoonlijk naar hen toe zou komen, mens onder de mensen, als zijn volkomen openbaring van zijn zorg voor de mensen, culminerend in Jezus' dood aan het kruis: Hij stierf om de mensen met God te verzoenen.

Lange tijd werden de christenen beschouwd als 'slechts' een nieuwe stroming, een andere weg, binnen het Jodendom. Hun onderwijs was op dezelfde boeken gebaseerd. Later kwamen daar andere boeken bij: de beschrijvingen van het leven en sterven en de opstanding van Jezus zelf, de beschrijving van de eerste jaren waarin het christendom zich langzaam losmaakte uit de Joodse hoofdstroom, naarmate steeds duidelijker werd dat de Joden als volk niet bereid waren de door God gezonden Redder te aanvaarden. Ook hier dus een soliede verankering in historische gebeurtenissen. Daar kwamen dan de brieven nog bij van Petrus, Johannes, Jakobus en Paulus die daarin in reactie op allerlei plaatselijke ontwikkelingen de leer verder uiteenzetten, brieven die zijzelf op een lijn zetten met de Joodse boeken.

Verzoening is het centrale begrip in het Christendom en een wezenlijk element van de Joodse godsdienst - hoewel niet altijd zo door hen beleefd, in ieder geval niet meer nadat de tempel voor de tweede maal verwoest werd. Ook in het Christendom staat de verlossing van de mens centraal, maar deze verlossing heeft een totaal andere inhoud dan binnen het Hindoeïsme en het Boeddhisme. Hier gaat het om het herstel van mensen in hun relatie met hun Schepper van wie zij zich vervreemd hebben, door hun eigen daden.

Islam

De Islam is een van 'jongste' godsdiensten. In de zevende eeuw na Christus ontving de arabier Mohammed een openbaring van een engel, die de hele Arabische wereld op zijn kop zette. Mohammed kende het Jodendom en het Christendom. Zoekend naar waarheid had hij met zowel Joden als Christenen gesproken. Maar blijkbaar hadden ze hem niet kunnen overtuigen. En Mohammed zocht verder en ontving een openbaring. Zijn prediking vond weinig bijklank en uiteindelijk moest hij zelfs uit Mekka vluchten.

In Medina ontwikkelde hij vervolgens een op zijn leer gebaseerde gemeenschap. Vanuit die gemeenschap begint hij vervolgens een veroveringstocht waarin hij de veroverde gebieden, met Mekka als eerste, in feite dwingt zijn leer aan te nemen.
Het meest revolutionair in zijn leer was dat hij slechts één God erkende van de velen die voorheen in Arabië gediend werden, een god die slechts met de naam God aangeduid werd (Allah), dus in feite een naamloze god was. Mogelijk de herinnering aan de God die Ismaël, een van hun voorvaders, via zijn vader Abraham had leren kennen.

Omdat hij maar één god beleed, had Mohammed steun verwacht van de Joden, maar die kreeg hij niet, wat ertoe leidde dat ze verbannen werden uit zijn gebied of terechtgesteld, tenzij zij zich bekeerden. Uiteindelijk werd de houding van de Moslims tegenover de Joden en de Christenen iets gematigder en mochten ze binnen de Moslim gemeenschap blijven, maar als tweederangs burgers en zonder de vrijheid hun godsdienst openlijk te belijden. Deze onverdraagzaamheid tegenover andersdenkenden is kenmerkend gebleven voor de meeste Moslim landen. Terwijl in de meeste christelijke landen volop moskeeën staan, blijft in de strengere landen christenen het recht ontzegd zelfs in hun eigen huizen bijeen te komen voor een godsdienst oefening.

De Koran is de vastlegging van de woorden die tot Mohammed gesproken zijn. Er komen vele verhalen uit de Joodse boeken terug - hoewel vaak net even anders. In tegenstelling tot de Bijbel, die het meest vertaalde boek is, leest een goed moslim de Koran uitsluitend in het Arabisch. De dagelijkse oproep tot gebed gebeurt alleen in het Arabisch. Ondanks de wereldwijde verspreiding is de Islam nog steeds een Arabische godsdienst. Allah spreekt niet alle talen!

De Islam is verder een religie van daden: doe het goede en je komt uiteindelijk in het paradijs: reciteer de geloofsbelijdenis, zeg je gebeden, geef aalmoezen, vast in de maand Ramadan en maak de bedevaart naar Mekka. Er is een grote afstand tussen Allah en de gelovigen. Het is ondenkbaar dat een moslim Allah als vader aanspreekt.