Waarom is gapen aanstekelijk?

Het is vroeg in de ochtend en je zit in de trein op weg naar je werk. Het feestje van de vorige avond had langer geduurd dan de bedoeling was, en je voelt het tekort aan slaap aan je zware oogleden. Je begint te gapen... De treinpassagier die tegenover je zit voelt spontaan dezelfde neiging, en gaapt met een ietwat beduusde uitdrukking. Zelf is hij niet slaperig; waar komt dan de behoefte tot gapen vandaan?

Gapen om wakker te blijven

Of het nou tijdens een saaie les op school is, of 's avonds laat als de moeheid toeslaat, iedereen moet wel eens gapen op een dag. Men heeft lange tijd aangenomen dat gapen een stimulerende functie heeft, die de slaperigheid of sufheid tegenwerkt. De gedachte was dat, in een staat van slaperigheid, er sprake is van een verminderd zuurstofgehalte in de hersenen. Door middel van gapen ontstaat er een grote instroom van zuurstof, wat de hersenen activeert. Dit klinkt weliswaar plausibel, maar diverse onderzoeken spreken dit tegen: in experimenten waarbij mensen werden geplaatst in een zuurstofarme omgeving werd geen toename van het aantal gapen waargenomen. Dat betekent dat de zuurstofgebrek-hypothese de functie van gapen niet kan verklaren. Bovendien heeft onderzoek vastgesteld dat de mate van alertheid niet lager is voorafgaand aan een gaap, noch toeneemt als gevolg van een gaap. Van een algemeen stimulerend effect is dus ook geen sprake. Waar is gapen dan wel goed voor?

Gapen als communicatiemiddel

Een andere aspect van het fenomeen gapen is dat het aanstekelijk werkt. Dit lijkt erop te wijzen dat gapen een communicatieve functie heeft. Gapen zou een vorm van onbewuste communicatie kunnen zijn, waarmee we slaperigheid, psychologische stress en verveling kenbaar maken aan anderen. Dit verschijnsel, in het algemeen "nabootsing" (mimicry) genoemd, uit zich ook onder andere in lichaamshouding en gezichtsuitdrukking. Zonder ons ervan bewust te zijn, bootsen we subtiele bewegingen na. Volgens psychologen passen we deze vorm van communicatie toe om de sympathie van anderen te wekken: hoe aardiger we iemand vinden (of hoe aardiger we gevonden willen worden), des te meer mimicry we vertonen. Mimicry wordt ook wel in verband gesteld met het vermogen om onszelf in een ander te verplaatsen ("theory of mind"). Mensen met autisme, een stoornis die zich kenmerkt door het gebrek aan het kunnen toepassen van theory of mind, vertonen minder mimicry. In overeenstemming hiermee blijken autisten ongevoelig te zijn voor de aanstekelijkheid van gapen. Deze bevindingen lijken er dus op te wijzen dat gapen niet zozeer van nut is voor het individu, maar een sociale functie heeft.

(G)aapjes kijken

We gapen ons hele leven lang, al vanaf het prille begin: iedereen kent wel de ongegeneerde, uitgebreide gapen die een baby kan tentoonspreiden. Maar het begint zelfs al in de baarmoeder. Bovendien is het fenomeen niet voorbehouden aan mensen. Wie een hond of kat heeft, zal opgemerkt hebben dat deze dieren ook zo nu en dan gapen. Maar ook vogels en zelfs vissen gapen. Heeft gapen voor deze dieren dezelfde functie als voor mensen? Bij apen, een soort die dicht bij de mens staat, is de aanstekelijkheid van gapen al aangetoond. Een interessante bevinding van dit onderzoek was dat de onderlinge aanstekelijkheid vooral werd waargenomen bij apen die in het algemeen meer genegenheid naar elkaar vertoonden. Dit is in overeenstemming met het eerder genoemde idee dat aanstekelijk gapen verband houdt met gevoelens van sympathie. Nog interessanter is het onderzoek dat heeft gekeken naar de aanstekelijkheid van gapen tussen verschillende diersoorten. Hieruit is gebleken dat honden vatbaar zijn voor gapende mensen. De aanwezigheid van dergelijke onbewuste communicatie zou kunnen verklaren waarom de band tussen een hond en zijn baasje zo hecht kan zijn.

De aanstekelijkheid van gapen kan behoorlijk hardnekkig zijn. Niet alleen het zien van iemand die gaapt, maar ook erover praten of zelfs eraan denken kan al een gaap opwekken. Heeft het lezen van dit artikel jou aan het gapen gebracht?