Horizontaal-Verticaal Illusie (HVI): de omgekeerde T illusie

Wat onze ogen zien, komt niet altijd overeen met wat we denken te zien. Soms worden we door onze ogen misleidt, of zelfs bedrogen. Of soms spelen onze hersenen spelletjes met ons. Een gekend voorbeeld van zo'n optische illusie is de omgekeerde T illusie of de Horizontaal-Verticaal Illusie (HVI).

Wat is een omgekeerde T illusie?

Een proefpersoon wordt de opdracht gegeven om een omgekeerde T te tekenen, en wel zo dat beide lijnen van de T evenlang zijn. Bijna nooit zal de proefpersoon hier in slagen. Domheid van de proefpersoon? Nee, men spreekt hier van de omgekeerde T illusie of HVI.

HVI staat voor Horizontaal-Verticaal Illusie, wat dus zoveel betekent als een omgekeerde T illusie. Mensen kunnen geen omgekeerde T tekenen waarin beide benen even lang zijn: we zullen bij het tekenen allemaal de horizontale lijn langer tekenen. Hoe komt dit nu? Wel, we zien de verticale lijn perceptueel langer dan de horizontale, en dit willen we compenseren door de horizontale lijn langer te tekenen. Daar maken we dus eigenlijk de fout.

In feite kan je evengoed vragen aan de proefpersoon welk van de lijnen in de T het langste is, de horizontale of verticale? Bijna alle proefpersonen zullen de verticale lijn antwoorden, zelfs als de twee lijnen perfect even lang zijn.

Men zegt in dit geval dat perceptie van het geheel, verschil in de deelcomponenten veroorzaakt.

De verklaring van deze illusie alstublieft?

Verschillende personen hebben studies uitgevoerd om dit fenomeen te verklaren. Er zijn vele theorieën omtrent de verklaring gevormd, maar er is geen enkele sluitende verklaring gevonden. Er zijn wel een paar goede pogingen geweest:

Gevoel voor zwaartekracht

Sommige onderzoekers proberen deze illusie te verklaren vanuit ons gevoel voor zwaartekracht. Dit komt er op neer dat we lijnen die parallel lopen met ons gevoel van zwaartekracht (de verticale dus) zouden overschatten. Vaak wordt de vergelijking gemaakt met een trap: het kost veel meer moeite om de trap op te gaan, dan om gewoon rechtdoor te blijven wandelen. Daardoor wordt de verticale afstand systematisch groter geschat dan de horizontale. Maar, er is al lang niemand meer die deze verklaring nog geloofd.

Werking van ogen en hersenen

Een tweede mogelijke verklaring wordt gezocht in de werking van onze ogen en hersenen. Zijn er op ons oognetvlies misschien meer receptoren voor verticale dan voor de horizontale dimensie? Of zijn er meer cellen die gevoelig zijn voor verticale kenmerken? Zo kunnen we nog een aantal neuroatomische eigenschappen vinden die hiertoe zouden kunnen bijdragen. Maar ook deze theorie werd nooit bewezen.

Structuur van perceptueel veld

Misschien is de structuur van ons perceptueel veld wel de oorzaak van deze illusie. Ons visueel veld heeft sowieso een groter bereik in de breedte dan in de hoogte. Ons gezichtsveld is niet vast omlijnd zoals een foto, maar kan constant veranderen. Indien de illusie hieraan zou liggen zouden we het moeten kunnen aantonen met volgende experimenten:

1. Met één oog naar de T kijken (dit maakt het gezichtsveld smaller, maar doet niets aan de lengte ervan). In dat geval zou de HVI moeten verdwijnen, of in elk geval toch zeker moeten verkleinen. In eerste instantie werd deze hypothese bevestigd, maar door latere experimenten werd ze weerlegd. We kunnen het dus niet met zekerheid hierdoor verklaren.
2. We kunnen in een pikdonkere kamer een verlichte T laten zien: in dit geval is er geen gezichtsveld, enkel een T, en zou de illusie dus moeten verdwijnen. Ook dit werd eerst bevestigd, maar later terug ontkracht.
3. Verschillende anderen manieren om met deze theorie de HVI te verklaren zijn uitgetest, maar nooit ware de onderzoeksresultaten sluitend genoeg om deze theorie als verklaring aan te nemen.

Besluit: ook van deze theorie kunnen we niet met zekerheid zeggen dat ze de HVI verklaart.

Diepte

Bij de vierde verklaring doet men beroep op de derde dimensie om deze illusie te verklaren, nl. diepte. Men neemt aan dat de horizontale lijn geen diepte suggereert, de verticale lijn doet dit onbewust wel. In dat geval zou de top van de verticale lijn dus zogezegd verder liggen. Gaan we daardoor de lengte van het verticale lijnstuk overschatten. Maar opnieuw: ook hier is geen evidentie voor.

Oogaftasting

Een vijfde verklaring tenslotte kunnen we gaan zoeken in de systematiek van de oogaftasting. Onbewust bewegen we onze ogen constant in verschillende richtingen, scannen we als het ware wat we zien. Bij jonge kinderen zit er geen systematiek in de beweging, maar vanaf de moment dat deze kinderen leren lezen verandert dit. In onze westerse talen lezen we alles (woorden, zinnen, prentjesverhalen, boeken) van links naar rechts. Hierdoor zou de scanning met onze ogen ook van links naar rechts gebeuren (onze zogenaamde voorkeursrichting). Als dit zou kloppen kan men dit op twee manieren bewijzen:

1. onderzoek doen naar de HVI bij jonge kinderen, die nog niet kunnen lezen.
2. cross-cultureel onderzoek doen, in bijvoorbeeld China of Japan, waar ze niet van links naar rechts lezen en er dus geen HVI aanwezig zou mogen zijn.

Maar punt 1 wordt gedeeltelijk ontkracht, doordat na experimenten blijkt dat de illusie niet toeneemt met de leeftijd, maar juist het sterkst is op de leeftijd van 3 jaar. Ook punt 2 levert geen duidelijke resultaten, maar dat kan aan meerdere factoren liggen.

Besluit

Tot nu toe is er nog geen sluitende verklaring gevonden voor deze illusie. Over het algemeen wordt de vijfde theorie als meest waar aangenomen, maar in dat geval is deze theorie ook nog zwaar onvolledig. Voorlopig zullen we deze illusie dus nog niet kunnen uitleggen, en moeten we gewoon maar genieten van de spelletjes die onze ogen af en toe met ons durven spelen.