Vrije wil en verantwoordelijkheid

Er zijn veel filosofische discussies over de vraag of mensen een vrije wil hebben. Hebben we eigenlijk wel invloed op de keuzes die we maken, of is het gehele universum al gedetermineerd? We zijn geneigd te denken dat we wel degelijk zelf keuzes kunnen maken, maar misschien is dit niet het geval.

Galen Strawson

Strawson is een hedendaagse filosoof, die zegt dat het niet relevant is of het universum gedetermineerd is, voor of wij een vrije wil hebben. Omdat de handelingen van een persoon voortvloeien uit wie die persoon is, kan hij alleen verantwoordelijk zijn voor zijn handelingen als hij verantwoordelijk is voor de persoon die hij is. De persoon die hij is vloeit voort uit waar hij vandaan komt, zijn genen en geschiedenis. Pas als de persoon hiervoor verantwoordelijk is, is hij verantwoordelijk voor wie hij is en dus voor zijn handelingen. We kunnen een persoon niet verantwoordelijk stellen voor zijn achtergrond en genen, en dus ook niet voor zijn handelingen. Eigenlijk nergens voor. Een wezen kan zichzelf niet serieus nemen als de verantwoordelijke bron van handelingen en hij is geen vrij persoon. De reden dat een persoon niet als vrij kan worden beschouwd, is omdat de keuzes die hij maakt door andere oorzaken zijn bepaald dan hijzelf. Hij maakt geen keuzes.

Susan Wolf

Nu reageert Wolf op Strawson, door het probleem op een andere manier te bekijken. Het is juist beslissend of de persoon zichzelf serieus kan nemen als de verantwoordelijke bron van handelingen, of hij nu verantwoordelijk is of niet. Wij kunnen wel logisch beredeneren dat een persoon eigenlijk niet vrij is, maar dit maakt niet uit, omdat wij daar, dankzij onze genen en omstandigheden, toch nooit in kunnen geloven. Wij zullen onszelf toch serieus blijven nemen en anderen en onszelf als vrij blijven zien, omdat dit hoort bij het mens-zijn. Als een mens zichzelf serieus neemt als verantwoordelijk, is hij voor ons een vrij persoon. Dit is allesbeslissend.

Drogreden?

Dit is misschien een loos argument. Dat iets hoort bij het mens-zijn, betekent niet dat het waarheid is, integendeel. Natuurlijk kunnen we in een soort illusie leven waarin we er vanuit gaan dat een persoon vrij en verantwoordelijk is, hier is niets op tegen. Het is ook veel praktischer om in het dagelijks leven zo met mensen om te gaan, praktischer voor ons als personen en praktischer voor de maatschappij als geheel. Als we het gaan hebben over wat waar is, moeten we dan niet altijd erkennen dat een wezen niet als vrij kan worden beschouwd en niet verantwoordelijk is? Dit is waar logisch redeneren ons toe brengt.

Harry Frankfurt

Dan is er nog Frankfurt. Hij gaat in op het probleem, binnen het kader van de illusie. Volgens hem kan een persoon als vrij beschouwd worden als hij in staat is tot ‘second order volitions’. Dit betekent dat een wezen niet altijd zijn eerste behoefte of verlangen volgt, maar verder kan denken dan dat. Hij is in staat niet zijn instinct te volgen. Hiervoor is het nodig dat een persoon zichzelf serieus kan nemen als de verantwoordelijke bron van handelingen, beslissend zelfs.

Waarheid binnen de illusie

Maar Frankfurt gaat helemaal niet in op de redenatie van Strawson. Het zou goed kunnen dat hij de redenatie begrijpt, maar hem als niet relevant ziet. Zijn begrip van vrije wil is ook anders dan dat van Strawson. Wil is vrij als men kan willen wat men wil. We nemen aan dat een persoon keuzes kan maken. Dat is het fundamentele verschil. Daarom kan Strawson gemakkelijk zeggen dat wat Frankfurt zegt onzin is. Het is de waarheid binnen de illusie, net als de ideeën van Wolf, maar niet de waarheid. Want hoezeer we ook het gevoel kunnen hebben dat we kunnen willen wat we willen, voor vrijheid van de wil moet je ook kunnen willen wat je wil wat je wil, enzovoort, waardoor je in oneindige regressie terecht komt. Je kunt nooit je eigen oorzaak zijn, dat is precies wat Strawson zegt. We zijn niet vrij of verantwoordelijk, maar het is wel handig dat Frankfurt een model heeft bedacht voor vrije wil binnen de illusie, zodat we tenminste, als we doen alsof die er is, er een definitie voor hebben. Hier zal ook Wolf het mee eens zijn. Maar de waarheid is anders.