KOPP: Kinderen van Ouders met Psychische Problemen

'KOPP' betekent: 'Kinderen van Ouders met Psychische Problemen. Volgens 'richtlijnen jeugdhulp en jeugdbescherming (april 2017) telt Nederland circa 400.000 ouders met psychische problemen. Een KOPP-kind heeft het in het algemeen niet makkelijk in de gezinssituatie. KOPP-kinderen kunnen ernstige problematiek ondervinden, door het opgroeien met een vader of een moeder die een psychische aandoening of verslaving heeft. Ze kunnen hierdoor ontwikkelingsachterstand oplopen en psychische stoornissen ontwikkelen.

• Risico's voor KOPP-kinderen
• Welke KOPP-kinderen lopen het meest risico?
• De opvoeding als risicofactor
• KOPP-kind: symptomen en gevolg
• Symptomen van KOPP-kinderen
• Symptomen van KOPP-adolescenten
• Behandeling van KOPP-kinderen en KOPP-volwassenen
• KOPP: Feiten en cijfers

'KOPP' staat voor Kinderen van Ouders met Psychische Problemen. Een KOPP-kind is een jongere (van 0 tot en met 23 jaar) die in een gezinssituatie opgroeit, waarbij een of beide ouders psychische problemen hebben en/of verslaafd zijn. Kinderen krijgen al op jonge leeftijd vaak te veel mee van de problemen binnen het gezin. KOPP-kinderen ontwikkelen zich anders dan kinderen die opgroeien in een gezin waar geen psychische problematiek aan de orde is. KOPP-kinderen kunnen op volwassen leeftijd zelf stoornissen ontwikkelen zoals, bipolaire stoornis, ontwikkelingsproblematiek, angst- en gedragsstoornis, depressie en een persoonlijkheidsstoornis. Ook blijken ze gevoeliger voor alcohol- en drugsverslavingen te zijn.

Risico's voor KOPP-kinderen

Er schijnt een aanwijsbare relatie te zijn, tussen de psychische stoornis van de ouder en de problematiek van het kind. KOPP-kinderen hebben twee tot drie keer een verhoogd risico om zelf verschillende stoornissen te ontwikkelen, waaronder:

• angststoornis
• stemmingsstoornis
• depressie
• bipolaire stoornis
• affectief emotionele stoornis
• gedragsstoornis
• psychosomatische stoornis
• psychotische aandoeningen

Welke KOPP-kinderen lopen het meest risico?

Niet alle kinderen ontwikkelen stoornissen, ongeveer een derde groeit op zonder al te veel problemen. Een groep die extra kwetsbaar is om stoornissen te ontwikkelen:

• kinderen waarvan beide ouders psychische stoornissen hebben of verslaafd zijn
• kinderen van ouders die op hun beurt al op jonge leeftijd angststoornissen hadden of depressies
• kinderen uit een disfunctioneel gezinssysteem
• meisjes en jonge vrouwen

De opvoeding als risicofactor

Gelukkig ontwikkelt niet elk KOPP-kind psychische problemen. Het is een samenspel tussen meerdere factoren en oorzaken. De problemen die KOPP-kinderen kunnen ervaren, komen grotendeels door de specifieke gezinssituatie en de opvoeding.

De problematische opvoeding door KOPP-ouders
De gezinssituatie waarbij een of beide ouders lijden aan een psychische stoornis of verslaving, is complex. Het opvoedingsgedrag van de ouders hebben een grote invloed op de ontwikkeling van het kind.

• Ouders met psychische- of verslavingsproblematiek hebben meer moeite om hun kinderen 'goed' op te voeden door de problemen en bijkomende stress.
• Er is vaak sprake van geringe organisatie en structuur in het gezin.
• Ouders zijn druk met hun eigen problemen waardoor de kinderen minder aandacht krijgen, zowel fysiek als emotioneel.
• Er is minder tijd beschikbaar om met het kind te spelen, te sporten of 'leuke dingen' te doen.
• Door de stress in het gezin, lopen de kinderen dikwijls op de spreekwoordelijke tenen, bang voor het onvoorspelbare en boze gedrag van de ouder(s).
• Door het onvoorspelbare gedrag, de geringe emotionele en fysieke aandacht van de ouder, kan dit het veiligheidsgevoel bij het kind aantasten.
• KOPP-kinderen lopen meer risico op mishandeling en verwaarlozing.
• Wanneer de problemen en druk binnen het gezin te groot worden, kan er sprake zijn van de ontwikkeling van parentificatie. Er worden taken en verantwoordelijkheden van het kind verwacht die totaal niet bij hun leeftijd passen. Het kind wordt de opvoeder, het kind zorgt voor de ouder, hierdoor kan het kind zich niet gezond ontwikkelen.
• Door de problemen in het gezin kunnen er onenigheden, ruzies ontstaan tussen de ouders, met negatieve gevolgen voor het vertrouwen, de saamhorigheid en sfeer.
• Veel KOPP-ouders schamen zich voor de situatie waardoor zij zich afzonderen, waardoor er amper sociale controle is en vaak te laat hulp wordt ingeroepen. Ouders zijn dikwijls bang, indien er hulp wordt ingeroepen, dat uithuisplaatsing van hun zoon of dochter boven hun hoofd hangt.
• Als er een ouder is met psychische problemen, dan kan de 'gezonde' partner overbelast raken en daardoor de taak van stabiele ouder/opvoeder niet meer goed uitoefenen.

KOPP-kind: symptomen en gevolg

Door de problematische opvoeding, waar veel KOPP-kinderen onder te lijden hebben, kunnen er in de peuter- en kleuterjaren al de eerste symptomen van afwijkend gedrag zichtbaar worden. Ook geeft het KOPP-kind zichzelf vaak de schuld van de problemen thuis, wat een enorme last op de schouders van een kind is. Dit gaat dikwijls gepaard met heftige emoties, schaamte en schuldgevoelens.

Symptomen van KOPP-kinderen

Veel mensen denken dat kleine kinderen de problemen van de ouders niet meekrijgen. Niets is minder waar. Het tekort aan aandacht, de spanningen, ruzies en de ziekte van een van de ouders kan ertoe leiden dat een kind niet goed hecht en zich onveilig voelt. De KOPP-peuter of -kleuter loopt in deze fase een verhoogd risico op ontwikkelingsachterstand. Andere symptomen kunnen zijn:

• afwijkend agressief gedrag
• slaapproblemen
• moeite met spelen met andere kinderen
• eetstoornis
• onzindelijkheid
• psychosomatische klachten, zoals buikpijn, hoofdpijn, misselijk en vermoeidheid

Symptomen van KOPP-adolescenten

Door gebrekkige sociale vaardigheden en schaamtegevoelens, hebben KOPP-kinderen en -jongeren over het algemeen weinig vriendjes en vriendinnetjes. Hierdoor zijn we vaak eenzaam. Door de druk en stress van het gezin kunnen ze al op jonge leeftijd een burn-out of een depressie krijgen. Sommige adolescenten ervaren de thuissituatie als uitzichtloos en lopen van huis en zoeken hun uitvlucht in alcohol en drugs. De symptomen die zich rond de puberteit kunnen openbaren:

• parentificatie (kind neemt de rol van de zieke ouder over)
• extreem verantwoordelijkheidsgevoel
• stemmingswisselingen
• ineffectief gedrag
• hechtingsangst maar ook verlatingsangst
• onzeker
• spijbelen van school
• emotieregulatieproblemen
• schuldgevoelens

Behandeling van KOPP-kinderen en KOPP-volwassenen

Welke behandeling er wordt ingezet is afhankelijk van de leeftijd en van de ernst van de problemen. De hulpverlener zal eerst inventariseren wat de problemen exact bij het kind zijn en de problematiek van het gezin in kaart brengen. Door middel van vragenlijsten en individuele gesprekken met alle betrokkenen worden de mogelijkheden met kind(eren) en ouders besproken. Belangrijk hierin is dat de juiste behandelvorm wordt gekozen, waarbij het kind zich prettig voelt. Dit kunnen face-to-face-gesprekken zijn met een therapeut, groepsgesprekken met lotgenoten, cognitieve therapie maar ook paardentherapie behoort tot de mogelijkheden.

KOPP: Feiten en cijfers

Volgens het Trimbos-instituut hebben in Nederland (cijfers uit 2016) ruim 400.000 ouders last van een psychische stoornis en/of verslaving. Deze groep ouders hebben gezamenlijk 577.000 kinderen onder de 18 jaar, waarvan 423.000 kinderen jonger dan 12 jaar oud zijn.

De cijfers van het aantal KOPP-gezinnen en -kinderen zijn in werkelijkheid een stuk hoger. Dit komt doordat in het onderzoek van het Trimbos-instituut ouders met psychoses, schizofrenie, eetstoornissen en alcohol- en drugsverslaafden niet zijn meegeteld. Gebaseerd op bovengenoemde aantallen kun je stellen dat, per 1000 inwoners er naar schatting 35 kinderen onder de de 18 jaar een ouder hebben met een psychische stoornis.

Tot slot

• Besef dat KOPP-kinderen kwetsbaar zijn en dat zij vaak gebukt gaan onder schuldgevoelens
• Angsten en depressies komen al op jonge leeftijd voor bij KOPP-kinderen
• Kinderen hebben het recht om te weten wat er met hun ouder(s) aan de hand is
• Erken dat er problemen zijn maar benadruk dat dit niemands fout is, zeker niet van het kind
• Let op dat een kind alleen zaken in en om het huis doet, wat passend bij de leeftijd is
• Een kind moet kind kunnen zijn
• Erken de emoties van het kind, boos zijn is helemaal niet erg
• Een hond of kat kan helend werken, zij oordelen niet en de liefde is onvoorwaardelijk
• Zoek in de omgeving een vertrouwenspersoon waarmee het kind kan praten
• Zorg dat het kind niet in een isolement komt
• Geef regelmatig complimenten aan het kind

Zonder hulp zal het KOPP-kind op latere leeftijd moeite hebben met het aangaan van intieme relaties en kunnen psychische stoornissen en depressies zich ontwikkelen. Het Trimbos-instituut en Jeugd-ggz kunnen gezinnen met KOPP-problematiek adviseren, steunen en helpen.