Pure psychologie? Waarom we een boete zo vervelend vinden

Wanneer je wegens een verkeersovertreding op de bon geslingerd wordt, bekruipt je een gevoel van frustratie. Het was immers niet nodig geweest en je had het kunnen voorkomen. Je rekent uit hoeveel je voor het boetebedrag had kunnen kopen of hoelang je ervoor moet werken. Tegelijk bespeur je altijd wel iets van onrecht. Was het vergrijp echt zo erg? Handelde de politie en justitie wel juist? Was het boetebedrag niet absurd hoog? En de grootste vraag is misschien nog wel waarom de boete zo prangt. Het krijgen van een prent is namelijk wel zuur, maar het is tegelijk enorm te relativeren.

Een boete als financieel nadeel?

Boetes schaden maar beperkt. Het meest vervelende is veelal de frustratie dat het geldbedrag voor niets van je rekening afgaat in combinatie met het feit dat dat niet nodig was geweest als je je net iets anders gedragen had. De hoogte van de boete mag fors zijn, maar een verkeersboete schaadt voor een redelijk aantal mensen hun levensstandaard niet. De meeste geldbedragen van boetes zijn immers maar een fractie van het jaarsalaris en vallen in de orde van tegenvallers rond defecte apparaten of hoger uitvallende energierekeningen na een koude winter.

Inkomensafhankelijkheid van boetes

Aangezien de boetebedragen in Nederland en België niet inkomensafhankelijk zijn, wordt dus maar een beperkt deel van de mensen echt diep in hun portemonnee geraakt. Vooral mensen die een laag inkomen hebben, grote schulden hebben of maar net rond kunnen komen, worden erdoor gedupeerd. Degenen die meer te verteren hebben, moeten hooguit de aankoop van luxeproducten uitstellen. De basisbehoeften komen in de regel niet in gevaar.

In Finland is daarentegen een deel van de boetes wel afhankelijk van de hoogte van het inkomen van de verkeersovertreder. Voor een overtreding als door rood rijden bestaat er dan dus niet een vast boetebedrag. Er bestaat alleen een standaardbedrag voor buitenlanders die niet willen dat de Finse overheid inzage in hun inkomensgegevens krijgt.

Bekeuringen ter discussie

Toch barst geregeld een maatschappelijke storm van protest op wanneer de bedragen van boetes opnieuw verhoogd worden. Ook het streven om de rijksbegroting met inkomsten uit bekeuringen rond te krijgen, kan op grote weerzin rekenen. Internetfora puilen inmiddels uit van de vlijmscherpe kritiek op boetes. Uit protest zijn zelfs sites (met veelzeggende leuzen als 'uw gids tegen zinloos geflits') gelanceerd, die de locatie van flitspalen minutieus in kaart brengen. Anderen gaan nog een stap verder door flitspalen te vernielen.

Wangedrag tegenover ordehandhavers

Verder krijgen BOA's en agenten geregeld te maken met agressief gedrag. Deze problematiek is dusdanig dat er speciale cursussen voor opgezet worden. Natuurlijk volgt dergelijke agressie niet altijd op een verkeersboete, maar ieder geweldincident naar aanleiding van een boete blijft een markant verschijnsel. Het laat zien hoe hoog de gemoederen rond een boete kunnen oplopen.

Boetes en psychologie

De vraag blijft dus waarom boetes zo naar gevonden worden. Is het de korte shock? Of willen we graag met een laag boetegedrag de schade relativeren? Echt rationeel lijkt ons baalgedrag rond boetes in elk geval meestentijds niet te zijn. Het effect van een boete is vooral psychologisch en ook dat lijkt maar beperkt te zijn.

De psychologische kant van een prent

Een boete wordt als zinloos ervaren door de afgestrafte bestuurder. Juist dat wordt in zijn algemeenheid ook als een goed kenmerk van een straf beschouwd. Wanneer een sanctie namelijk nog als zinvol kan worden ervaren door de verkeersovertreder, zal hij het als nuttig beschouwen en minder geneigd zijn om zijn fout in het vervolg te vermijden. Aan leraren wordt om die reden ook geadviseerd om zinloos overschrijfwerk als strafwerk aan hun leerlingen te geven.

Effectiviteit van bekeuring

Wat betreft de zinloosheid van een bekeuring, zou dus te verwachten zijn dat een boete daadwerkelijk het rijgedrag van mensen kan beïnvloeden en verbeteren. Toch zijn er verscheidene obstakels. Veel boetes komen namelijk pas lang na het vergrijp bij mensen binnen en dat vermindert de effectiviteit. Verder is de schade voor een redelijk aantal mensen wel te overzien op de lange termijn. Tenslotte krijgen bestuurders ook voor veruit de meeste vergrijpen nooit een boete. Het aantal flitspalen, trajectcontroles en ordehandhavers is immers veel te klein om iedere overtreding vast te leggen. Mensen kunnen dus lang ongestraft doorgaan met hun gedrag en nemen de enkele keer dat ze bekeurd worden op lange termijn voor lief.

De invloed van boetes op het rijgedrag lijkt daarmee beperkt. Uit studies blijkt wel dat maatregelen als de verhoging van geldboetes en een toename van controles leidt tot wat minder verkeersovertredingen op korte termijn. Ook de reactie van de kring van mensen rond de bestrafte bestuurder lijkt van invloed te zijn. Wanneer deze de verkeersovertreding afkeurt, zal de bestuurder vaker geneigd zijn om zijn leven te beteren. Bovendien zouden vrouwelijke autorijders na een bekeuring voor een te hoge snelheid ook vaker hun gedrag aanpassen.

Een bekeuring als kortstondige tegenvaller

Op lange termijn lijkt een boete het rijgedrag echter weinig te veranderen. Wanneer de boete dus eenmaal in een verder verleden ligt, is de kans groot dat een bestuurder zijn oude gedrag herneemt. Het boeteleed is dus blijkbaar nogal betrekkelijk. De pijn zit vooral in het moment als de sanctie opgelegd wordt en de verkeersdeelnemer het knagende gevoel krijgt dat hij een onnodige en voor hem zinloze rekening moet betalen.