Probleem of stoornis: Vage lichamelijke klachten

Mensen gaan er altijd van uit dat 'lichamelijke' symptomen (zoals pijn, gevoelloosheid, misselijkheid, diarree of huiduitslag) door een lichamelijke ziekte worden veroorzaakt en 'psychische' symptomen (zoals depressies, manische toestanden, of nerveuze angst) door een geestesziekte.

Definitie en beschrijving

Dat we denken volgens deze tweedeling over de oorzaken van symptomen is niet verrassend. Het is geheel in overeenstemming met de eeuwenoude filosofische en praktische traditie om de geest van het lichaam te scheiden, de ziel van de stof, het spirituele van het lichamelijke en het geestelijke van het lichamelijke.

De ware situatie is geenszins zo simpel en zwart-wit. Een ogenschijnlijk 'psychisch' symptoom zoals depressiviteit kan worden veroorzaakt doordat de betrokkene een hersentumor heeft of aan dementie lijdt en kan zelfs maanden of jaren voorafgaan aan de vaststelling van de onderliggende medische kwaal. Net zo kunnen mensen die aan een psychiatrische stoornis lijden eerst alleen lichamelijke symptomen vertonen.

Een depressie veroorzaakt bijvoorbeeld dikwijls een slechte eetlust, gewichtsverlies, slapeloosheid, vermoeidheid, hoofdpijnaanvallen en pijn. Een paniekstoornis gaat gepaard met duizeligheid, hartkloppingen, gevoelloosheid, zweten, beven, kortademigheid, benauwdheid, misselijkheid, opvliegers en pijn op de borst. Mensen die middelen gebruiken, kunnen op het eerste gezicht zo ongeveer elk 'lichamelijk' symptoom vertonen. Bovendien ervaren en melden veel mensen gevoelens van stress of emotionele misère via lichamelijke symptomen zoals hoofdpijn, maagpijn, duizeligheid, of zwakte.

Als grove vuistregel is dit simplistisch gelijkstellen ('lichamelijk symptoom = medisch probleem; emotioneel symptoom = psychisch probleem') een vrij aardige eerste inschatting, vooral bij het besluit wie men het eerst bij een probleem zal raadplegen. Als u maagpijn heeft, is de natuurlijke eerste stap een consult bij uw huisarts, omdat u ervan uitgaat dat de oorzaak een onderliggend lichamelijk probleem is. Uw huisarts zal als standaardprocedure uw maag onderzoeken en misschien bloedonderzoek of een röntgenfoto aanvragen, op zoek naar blijken van een lichamelijke afwijking. Heel vaak brengt het lichamelijk onderzoek niets aan het licht en is ook de uitslag van het lab negatief of 'twijfelachtig' ook al gaat de maagpijn niet over.

Wat zijn de mogelijkheden? Misschien is er toch een onderliggende lichamelijke oorzaak voor de maagpijn die over het hoofd is gezien. Gezien het huidige kostendrukkende klimaat in de geneeskunde kunt u zich zorgen maken of de dokter uw probleem wel grondig genoeg heeft uitgespit.

Waarschijnlijker is dat er onvoldoende aan de hand is om iets aantoonbaars te veroorzaken. En zelfs de allerbeste onderzoeken en laboratoriumtests hebben hun beperkingen en zijn misschien te weinig verfijnd om elke lichamelijke storing te vangen. Ten slotte zijn er voor bepaalde medische aandoeningen, zoals multiple sclerose, in de eerste fasen soms geen duidelijke lichamelijke aanwijzingen te ontdekken. De onderliggende lichamelijke oorzaak openbaart zich dan pas op een later tijdstip in het ziekteproces.

Dan is er de andere hierboven besproken mogelijkheid, dat de symptomen, ofschoon ze als 'lichamelijk' worden ervaren, in werkelijkheid een reactie zijn op stress of een uiting van een onderliggende emotionele stoornis. Vanwege onze voorkeur voor lichamelijke oorzaken voor lichamelijke symptomen, kan dit een bittere pil om te slikken zijn, vooral gezien de lompe manier waarop het bericht dikwijls wordt overgebracht: 'Meneer Jansen, ik heb de uitslagen van al uw onderzoeken bekeken en ik kan echt niks vinden. Misschien zit het allemaal tussen uw oren.' Bij deze boodschap zou u goed de voor de hand liggende en ongelukkige conclusie kunnen trekken dat uw arts uw symptomen als niet reëel, niet legitiem beschouwd en het niet waard zijn kostbare tijd en energie aan te verspillen.

Het is waar dat veel lichamelijke verschijnselen in feite niet meer voorstellen dan de voorbijgaande en te verwachten gewone kleine ongemakken van het dagelijks bestaan, maar wanneer symptomen langdurig aanhouden is dat gewoonlijk een aanwijzing dat er medisch of psychiatrisch iets aan de hand is. De uitdaging is dan om uit te maken ofhet lichamelijke symptoom op het bestaan van een onderliggende medische stoornis wijst, of in plaats daarvan een uiting van emotionele beroering is of een combinatie van beide.

De aandoeningen (zoals bij de somatisatiestoornis, conversiestoornissen en pijnstoornis) bewegen zich op het raakvlak tussen de huisartsen en de psychiatrische praktijk, en worden vaak enigszins als een ondergeschoven kindje behandeld. We moeten vooral in gedachten houden dat deze diagnoses pas serieus in overweging te worden genomen nadat alle eventuele medische- en psychiatrische oorzaken van de lichamelijke symptomen de revue hebben gepasseerd en 'uitgesloten' zijn.

We mogen in dit verband niet uit het oog verliezen dat het is dikwijls veel lastiger is met volstrekte zekerheid te bewijzen dat een bepaalde medische aandoening niet aanwezig is dan haar op te sporen als ze wél aanwezig is, vooral waar sommige ziekten zich maar langzaam profileren. Het is waarschijnlijk zelfs nooit voor de volle 100% zeker te bewijzen dat er geen sprake is van een onderliggende lichamelijke of psychiatrische ziekte. Altijd is daar de mogelijkheid, hoe klein ook, dat er iets over het hoofd is gezien of later aan de dag zal treden wanneer de ziekte zich verder ontwikkelt. Als arts brengen wij deze chronische onzekerheid terug tot een 'redelijk' en 'aanvaardbaar' niveau door het uitvoeren van medische onderzoeken. Voorbij een bepaald punt wordt echter de kosten/baten verhouding bij het uitvoeren van nog meer onderzoeken te ongunstig wanneer de potentiële winst van de volgende diagnostische test niet meer opweegt tegen de daaraan verbonden kosten, pijn en risico's.

Ziektewinst en vage klachten

We hebben allemaal wel eens last gehad van een onverklaard lichamelijk symptoom. Voor sommige mensen wordt echter een preoccupatie met lichamelijke symptomen een belangrijke manier van omgaan met stress, psychische conflicten en emotioneel onbehagen. Ze letten enorm op hun lichamelijke gewaarwordingen en houden zich voortdurend met hun lichamelijke gezondheidstoestand bezig, vooral wanneer de dingen psychisch niet zo lekker lopen. De betrokkene kan dikwijls een duidelijk omschreven medische aandoening hebben, maar maakt zich veel drukker om de lichamelijke symptomen dan de ziekte rechtvaardigt; of hij blijft dat zelfs nog doen nadat de oorspronkelijke ziekte allang niet meer de veroorzaker is.

Natuurlijk kan concentratie op lichamelijke symptomen zijn voordelen hebben, althans op korte termijn. Het boven halen van de onderste steen om de reden voor de lichamelijke verschijnselen te vinden, vormt een afleiding waardoor men de confrontatie met onderliggende problemen, emoties of conflicten uit de weg kan gaan. Het patiënt-zijn en het onder behandeling staan van een arts bieden steun en geruststelling. Familie, vrienden en collega's gaan zich mogelijk meelevender en minder veeleisend opstellen. Lichamelijke symptomen kunnen een problematische situatie ook rechtstreeks opheffen; iemand die in conflict met zijn leidinggevende is gekomen, gaat bijvoorbeeld in de ziektewet of wordt overgeplaatst naar een andere afdeling van het bedrijf.

Jammer genoeg werkt preoccupatie met lichamelijke klachten als manier om problemen te hanteren op de lange termijn zelden; bovendien heeft het weer haar eigen specifieke nadelen. Gewoonlijk blijven onderliggende problemen onopgelost en die zullen dan ook vermoedelijk terugkeren. Ofschoon huisarts, familie en vrienden de betrokkene vanwege zijn lichamelijke klachten in eerste instantie zullen omringen met aandacht en empathie, slijten deze bij het kenmerkende verloop snel en komen er ongeduld en frustratie voor in de plaats.

Ten slotte zullen de herhaalde bezoeken aan allerlei artsen vrijwel altijd leiden tot de gekste onderzoeken en onnodige behandelingen, bezoeken aan alternatieve artsen en onderwerping aan alternatieve therapie.