'Halbe was erbij': Zijlstra's aftreden als minister

Op 7 maart 2018 werd VVD'er Stef Blok de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken in kabinet-Rutte III. Dit was tijdens de formatie niet zo afgesproken; sinds de beëdiging van het kabinet op 26 oktober 2017 had Halbe Zijlstra (ook VVD) deze post bekleed. Hij trad op 13 februari 2018 echter onverwachts af als minister, wat alles te maken had met publicaties van de Volkskrant. Zijlstra had namelijk gelogen dat hij aanwezig was geweest bij een bijeenkomst in Poetins datsja. De onthulling hiervan zorgde voor veel ophef en was voor Zijlstra aanleiding om zijn aftreden aan te kondigen. Ook minister-president en VVD-partijgenoot Mark Rutte kreeg kritiek over deze kwestie, maar hij kon wel gewoon aanblijven.

Zijlstra's datsja-verhaal op VVD-congres
Verrassend: Halbe Zijlstra wordt minister van Buitenlandse Zaken
Volkskrant is achterdochtig
Volkskrant komt met onthulling leugen
13 februari: Zijlstra besluit tot aftreden
Consequenties voor minister-president Rutte
Invulling van het ministerschap van Buitenlandse Zaken na Zijlstra

Zijlstra's datsja-verhaal op VVD-congres

De anekdote die hem later fataal zou gaan worden, kwam bijvoorbeeld in het VVD-congres van 21 mei 2016 naar voren. Zijlstra, dan in de rol van VVD-fractievoorzitter, sprak over dreiging uit Rusland. Hij illustreerde dat met het volgende verhaal:

'Ik was begin 2006 aanwezig in de datsja van Vladimir Poetin. Ik was medewerker [van Shell, G.]. Ik was weggestopt achterin het zaaltje waarin het plaatsvond. Maar ik kon heel goed horen wat het antwoord van Vladimir Poetin was op de vraag wat hij verstond onder Groot-Rusland. Want Groot-Rusland is waar hij naar terug wil. En zijn antwoord was: Dat is Rusland, Wit-Rusland, Oekraïne en de Baltische Staten. En Kazachstan was nice to have.'

Het filmfragment van deze bijeenkomst zou later een veelbekeken video worden, maar destijds nam eigenlijk iedereen wel aan dat Zijlstra er inderdaad bij was geweest. Hij was ook inderdaad Shell-medewerker geweest en stond niet als onbetrouwbaar bekend.

Verrassend: Halbe Zijlstra wordt minister van Buitenlandse Zaken

Op 16 oktober 2017 werd bekend dat Zijlstra de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken zou worden in kabinet-Rutte III. Veel kenners vonden dit verrassend, omdat hij maar weinig buitenlandervaring had. Mark Rutte had duidelijk gekozen voor mensen die hij kon vertrouwen, waarbij hun expertise minder uitmaakte. Zijlstra stond bekend als een nuchtere Fries aan wie Rutte bijvoorbeeld tijdens de lange formatie veel had gehad. Op 26 oktober werd het kabinet, en daarmee ook minister Zijlstra, officieel beëdigd.

Volkskrant is achterdochtig

Toen naar buiten gebracht was dat Zijlstra minister zou worden, kwam het verhaal over Poetins datsja boven als bewijs voor Zijlstra's internationale ervaring. Bij de Volkskrant ontstond er op 25 oktober 2017 argwaan nadat de redactie een mailtje kreeg van voormalig Shell-topman Jeroen van der Veer. De strekking van de mail was dat Zijlstra nooit aanwezig was geweest bij Van der Veers bezoeken aan Poetin. In de dagen erna probeerde de Volkskrant contact te krijgen met Halbe Zijlstra, maar deze bleef een interview ontwijken. Na gesprekken met Shell-medewerkers in de maanden hierna werd deze achterdocht alleen maar groter.

Ontmoeting in 2017 met Franse minister van Buitenlandse Zaken / Bron: Ministerie van Buitenlandse Zaken, Wikimedia Commons (CC BY-SA-2.0)

Zijlstra geeft toe na dreiging met publicatie
Omdat Halbe Zijlstra tot en met januari 2018 nog steeds geen inhoudelijk antwoord wilde geven, dreigde de Volkskrant begin februari een artikel te publiceren zonder Zijlstra's inbreng. Er zou dan vermeld worden dat Zijlstra weigerde te antwoorden. Uiteindelijk gaf Zijlstra toe en werd op 10 februari een interview met de krant gepland. De uitkomst hiervan werd twee dagen later - na het weekend - gepubliceerd.

Volkskrant komt met onthulling leugen

Juist nadat in veel kranten de 'realistische politiek' van Halbe Zijlstra lovend was beschreven, kwam de Volkskrant op 12 februari met een voor velen verbijsterende onthulling. De anekdote waar Zijlstra meerdere malen mee geschermd had, volgens Zijlstra voor het eerst in 2014, was niet waar. Halbe Zijlstra bevestigde dit in het interview van 10 februari met de Volkskrant.

'Kern is waar, beschermen van bron'
Zijlstra beweerde dat hij de bron van het verhaal had willen beschermen en dat hij daarom de anekdote had verteld alsof hij er zelf bij geweest was. Hij benadrukte dat de strekking van het verhaal waar was. Volgens de Volkskrant zeiden ingewijden dat Zijlstra toen veronderstelde dat hij niet hoefde af te treden.

Ophef in politiek
Aanvankelijk bleven de coalitiepartners Zijlstra steunen. Ook zij beweerden dat de leugen onverstandig was, maar niet ernstig genoeg voor Zijlstra om af te moeten treden. De kern klopte immers. Mark Rutte zei al enkele weken op de hoogte te zijn.

De oppositie was echter ontstemd. Ze zeiden ernstig te twijfelen aan Zijlstra's (internationale) geloofwaardigheid en de leugen zou door andere landen tegen Nederland gebruikt kunnen worden. Oppositiepartijen wilden zo snel mogelijk een debat, nog voordat Zijlstra op de avond van 13 februari zou vertrekken naar Rusland. Hier stond een ontmoeting gepland met Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov.

Nationale en internationale aandacht
Op sociale media, met name op Twitter, gingen onder de hashtag #HalbeWasErbij gefotoshopte afbeeldingen rond met historische gebeurtenissen waar Halbe Zijlstra ook bij geweest zou zijn. De publieke opinie was hem al met al niet gunstig gezind.

Ook buitenlandse pers, zoals het Russische televisienetwerk RT, internationaal persbureau Reuters en The New York Times, besteedde aandacht aan de leugen van de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken.

13 februari: Zijlstra besluit tot aftreden

Op de avond van 12 februari en de ochtend van 13 februari was er bovendien verwarring ontstaan rondom het waarheidsgehalte van de anekdote. Volgens de Volkskrant had Van der Veer gezegd dat ook de strekking van het verhaal niet klopte; Poetin zou 'Groot-Rusland' niet agressief maar puur historisch hebben bedoeld. Later werd deze uitspraak door andere media tegengesproken. Volgens de Volkskrant kwam die tegenspraak omdat Buitenlandse Zaken een onvolledige mailwisseling gelekt had. Hoe dan ook, de geloofwaardigheid van Zijlstra kwam hierdoor nog verder in het geding.

Geëmotioneerd aftreden
's Middags stond een debat in de Tweede Kamer over de zaak-Zijlstra gepland. Er kon echter weinig gedebatteerd worden; Halbe Zijlstra opende het debat met de mededeling af te treden als minister van Buitenlandse Zaken. Zichtbaar met een brok in de keel zei hij onder meer dat Nederland een minister van Buitenlandse Zaken verdiende die boven elke twijfel verheven is. Hij liet daarnaast weten de politiek definitief te verlaten. Diezelfde dag werd hem ontslag verleend en de ontmoeting in Rusland ging dan ook niet door.

Consequenties voor minister-president Rutte

Mark Rutte reageerde aangeslagen op Zijlstra's aftreden. Hij prees de vriendschappelijke band die ze hadden en de grote inzet van 'misschien wel dé architect van het kabinet'. Zelf kwam Rutte ook onder vuur te liggen van de oppositie: had hij niet eerder kunnen ingrijpen? Rutte was immers al eerder op de hoogte van de leugen. Zijn weerwoord, dat hij de ernst van de leugen niet groot genoeg had ingeschat, was echter goed genoeg om een ingediende motie van wantrouwen te overleven. Er stemden 45 Kamerleden voor de motie, een minderheid.

Invulling van het ministerschap van Buitenlandse Zaken na Zijlstra

Na Zijlstra's aftreden werden zijn taken tijdelijk overgenomen door D66'er Sigrid Kaag, de minister van Internationale Handel en Ontwikkelingssamenwerking. Op 5 maart 2018 werd bekend dat VVD'er Stef Blok de functie voor de rest van de kabinetsperiode over zou nemen; twee dagen later werd hij beëdigd. Met Blok werd gekozen voor een stabiele, 'saaie' politicus die echter weinig buitenlandervaring had (net als Zijlstra). Rutte hoopte dat door deze keuze de rust weer terug zou keren op het ministerie van Buitenlandse Zaken en dat het beschadigde imago van Nederland weer hersteld zou kunnen worden.