Syriza en het partijprogramma

In januari 2015 haalde de politiek partij Syriza een eclatante overwinning bij de Griekse parlementsverkiezingen. Ze bereikten net niet de absolute meerderheid in het parlement. In hun partijprogramma ligt een sterke nadruk op de strijd tegen het neoliberalisme dat volgens hen de Europese politiek domineert en op de nadelige effecten ervan voor het bestrijden van de humanitaire crisis in het huidige Griekenland. Een bespreking van het partijprogramma van Syriza, waarbij zowel de ideologie als de praktisch voorgestelde maatregelen aan bod komen.

Syriza: een korte geschiedenis

De politieke partij Syriza (de naam is een adjectief dat zoiets als "radicaal" of "teruggaand naar de wortels" betekent) is in de aanloop naar de Griekse parlementsverkiezingen van 2004 ontstaan als een coalitie van de vijf linkse partijen: Synaspismos (SYN), Neo-Communistisch Ecologisch Links (AKOA); Internationale Linkse Werkers (DEA) en de Beweging voor de Vereniging in Actie van Links (KEDA). De laatste was een afsplitsing van de Communistische Partij van Griekenland. Van deze partijen was alleen Synaspismos in het parlement vertegenwoordigd. Ondanks grote inhoudelijke verschillen vonden ze elkaar op aantal belangrijke thema's. Ze hadden soortgelijke opvattingen over de Kosovo-oorlog en waren allen sterk gekant tegen de privatisering van staatsbedrijven. Het neoliberalisme met name werd door alle coalitiepartners ferm van de hand gewezen. Ook bij demonstraties als die tegen de G-8 troffen ze elkaar regelmatig.

Een aantal van deze vijf partijen werkte al samen tijdens de verkiezingen van 2002, maar pas in 2004 vormden ze een coalitie en namen ze als één partij deel aan de verkiezingen. Onder leiding van Nikos Konstantopoulos kregen ze in deze verkiezingen 3,3 procent van de stemmen, leidend tot zes zetels in het Griekse parlement. Bij de verkiezingen van 2008, onder leiding van Alekos Alavanos, kregen ze tot verrassing van velen iets meer dan 5 procent van de stemmen en daarmee 14 zetels in het parlement. In de daaropvolgende verkiezingen, steeds onder leiding van Alexis Tsipras, steeg het aantal stemmen gestaag.

De economische crisis die in 2008 ontstond bood Syriza dan ook een uitstekende gelegenheid zich te profileren. Bij de verkiezingen van 2015, na het voltrekken van wat Syriza zelf omschrijft als een humanitaire ramp, kregen ze maar liefst 36,3 procent van de stemmen, leidend tot 149 zetels in het parlement; bijna een absolute meerderheid. Syriza werd van oppositiepartij tot regeringspartij en leverde in de persoon van Alex Tsipras de minister-president.

De ideologie van Syriza

Het partijprogramma van Syriza wordt in sterke mate bepaald door hun analyse van de oorzaken van de economische crisis van 2008 en het hardnekkig voortbestaan ervan. Zonder te pretenderen alle oorzaken te kunnen doorgronden zien ze toch het neoliberale denken als de belangrijkste factor. Met name de Trojka - Internationaal Monetair Fonds (IMF), de Europese Centrale Bank (ECB) en de Europese Unie (EU) - is geheel doordrenkt van dit denken en zou de crisis louter en alleen willen bezweren met het weer aansterken van de financiële markten en machten, terwijl juist het slechte functioneren daarvan volgens Syriza zowel de crisis veroorzaakt had alsook de gevolgen ervan disproportioneel op gewone, dus niet rijke, mensen zou hebben afgewenteld.

De trojka zou Griekenland volgens Syriza hebben gemaakt tot wat het in 2015 nog steeds was: een schuldenkolonie waarin alle creatieve en productieve krachten effectief zijn gemarginaliseerd. De werkeloosheid raakte de grens van 30 procent waarbij vooral de jeugd met een werkeloosheid van tegen de 60 procent extra zwaar getroffen werd. Een toenemend aantal Grieken met een hogere opleiding zocht zijn heil in het buitenland. Deze brain-drain zou volgens Syriza een zware wissel trekken op de verdere economische ontwikkeling van Griekenland. De trojka met haar strikte nadruk op het tijdig aflossen van schulden liet de Grieken, aldus Syriza, geen ruimte voor een fundamentele hervorming van hun economie. Het door hen opgelegde regime van afbetalen zou alleen tot een verdere afbraak leiden en de toch al grote humanitaire ramp in Griekenland alleen maar vergroten. Het belang dat de trojka hecht aan een versterking van de financiële markten zou de reële economie in Europa en dat van Griekenland in het bijzonder juist grote schade toebrengen.

Hoewel deze opvattingen haaks staan op het vigerende beleid in de Europese Unie, wilde Syriza zich niet uit deze unie terugtrekken. Ook wilde het de euro als nationale munt blijven gebruiken. Ze onderstreepten in hun programma het belang van een gezamenlijk Europees beleid, maar vonden wel dat het neoliberale denken en handelen radicaal veranderd moest worden. Syriza bepleitte ook niet het volledig kwijtschelden van de schulden. Het erkende dat de Griekse politiek in het verleden mede schuld is geweest aan de deplorabele staat van de Griekse economie. De samenwerking via de EU moest overeind blijven maar dan wel onder voorwaarde dat de invordering van schulden getemporiseerd zouden worden of anders, bijvoorbeeld met zulke ingrepen als Quantitative Easing, wat verlicht zouden worden. Het zou volgens Syriza ook goed voor Europa zijn wanneer het neoliberale denken plaats zou maken voor een politiek denken dat meer gericht is op humanitaire zaken en minder op de belangen van de financiële markten, met andere woorden, wanneer de Europese leiders het denken van Syriza serieus zouden nemen en gedeeltelijk ook zelf zouden implementeren.

De plannen van Syriza

Tot de beloftes die Syriza zijn kiezers deed, behoorde dat er direct begonnen zou worden aan een sociaal en humanitair acceptabele hervorming van de Griekse samenleving. Pas als dat in voldoende mate gerealiseerd zou kunnen worden, dan kon de economie versterkt worden en konden ook de schulden op termijn afbetaald worden. Griekenland's ergste probleem was volgens Syriza dus niet enkel een liquiditeitsprobleem maar eerder een solvabiliteitsprobleem, geen probleem van enkel en alle geldbeheer dus, maar vooral van een slechte economische infrastructuur. Zou het met de huidige stand van de economie gedwongen worden de schulden terug te betalen op de voorwaarden en termijnen die de EU (inclusief de ECB) had gesteld, dan zou dat volgens Syriza ten koste gaan van de nodige structurele hervorming van de economie en zeker ook ten koste van het welzijn van de bevolking.

Tot de door Syriza gewenste hervormingen behoorde een herstel van het salarisniveau van de bevolking en een herstel van de pensioenvoorzieningen. Zo zou de vraag naar goederen en diensten weer aangejaagd kunnen worden en zou de economie zich weer kunnen herstellen: een welhaast klassiek Keynesiaans idee. Syriza wilde ook een flinke vermeerdering van de investeringen in publieke diensten. Hiervoor werd in het programma zo'n 4 miljard euro begroot, zonder dat overigens de investeringen nader gespecificeerd werden. Het midden- en kleinbedrijf werd daarbij door Syriza gezien als een belangrijke motor van economische groei. Ze stelden voor om de kosten voor energie die in deze sector gemaakt moesten worden te subsidiëren in ruil voor meer werkgelegenheid en voor een betere bescherming van het milieu. Verder wilden ze investeren in de opbouw van een kennis-economie om de enorme "brain-drain" van de voorgaande decennia te keren. Ook zou niemand zich meer eenvoudig aan allerlei wetten en regels (inclusief het betalen van belastingen) mogen kunnen onttrekken; iets wat in voorgaande jaren in Griekenland opvallend vaak voorkwam.

Griekenland moest volgens Syriza een meritocratische staat worden en dus veel minder dan voorheen het geval was geleid worden door aristocraten van allerlei pluimage. Privatisering van staatsbedrijven moest tegengegaan worden en de macht van het bedrijfsleven en de bankensector moest eveneens ingedamd worden. Het waren uiteraard dit soort opvattingen die, op zijn zachtst gezegd, geen gemeengoed waren in de Europesche gemeenschap. Dat Syriza zich vooral hierdoor in een uitzonderingspositie plaatste in het Europese krachtenveld was van meet af aan voor iedereen duidelijk.

De vier pijlers

In iets meer detail werden de actiepunten, c.q. verkiezingsbeloftes, verwoord in een Nationaal Plan voor de Wederopbouw van Griekenland. Het rustte op vier pijlers. De eerste bestond uit een aanpak van de humanitaire crisis. De tweede was het hervormen van de economie en de financiële infrastructuur. De derde het verbeteren van de werkgelegenheid. De vierde pijler, tenslotte, was een hervorming van het politieke systeem met een nadruk op het verdiepen van de democratie. We bespreken deze vier pijlers kort in de volgende vier secties.

Bestrijden van de humanitaire crisis

Dat er sprake was van een humanitaire crisis in Griekenland kon nauwelijks ontkend worden. De werkeloosheid had vooral onder de jeugd draconische vormen aangenomen en grote groepen mensen waren niet meer in staat om redelijk basale levensvoorzieningen als huisvesting en energiekosten te betalen. Het partijprogramma vermeldde ook nog de grote stijging in het aantal zelfmoorden en weet dit voor een belangrijk deel aan de economische crisis.

De volgende lijst geeft een deel van de maatregelen die volgens Syriza genomen moesten worden om de ergste nood te ledigen.

• Gratis levering van elektriciteit aan 300.000 huishoudens die onder de armoedegrens leven.
• Een voedselsubsidie voor 300.000 huishoudens die onder de armoedegrens leven.
• Toegankelijke medische zorg en geneesmiddelen voor de hele Griekse bevolking en gratis zorg voor de minder bedeelden. Gewaarborgde huisvesting voor ongeveer 300.000 gezinnen. Dit moet vooral bereikt worden door renovatie van niet benutte woonruimte.
• Invoeren van een gratis openbaar vervoer pasje voor langdurig werkelozen en degenen die onder de armoedegrens leven.

Dat met zo'n wensenlijst grote kosten gemoeid zijn, werd ook door Syriza beseft. De kosten moet opgebracht worden door bedrijven en particulieren en dat kon alleen op een duurzame manier gebeuren als de economie ook daadwerkelijk hervormd kon worden. Een terugkerend element in het denken van Syriza was overigens dat het vergroten van de financiële draagkracht van burgers zelf, door het aanjagen van de vraag, zou leiden tot meer economische bedrijvigheid.

Economische en financiële hervormingen

De focus lag hier op het aanjagen van de economie door het stimuleren van bedrijven en het aanvechten van de talloze mogelijkheden die Griekse particulieren en instellingen hadden om belastingen te ontduiken. Prioriteit werd ook gegeven aan het verlagen van de belastingverplichtingen voor particulieren en bedrijven die een rechtstreeks bijdragen aan de reële economie leveren en aan maatregelen die ervoor moet zorgen dat mensen over voldoende geld zouden beschikken om te kopen en te investeren. Een fiscale vrijstelling voor mensen die minder dan 12.000 euro per jaar verdienen behoorde tot dit pakket aan maatregelen. Dit uiteraard weer om de vraag aan te jagen en daardoor de economische activiteit te bevorderen.

Syriza benadrukte dus zeker ook het probleem van de belastingontduiking, een probleem waarvoor al verschillende Griekse regeringen door andere landen op de vingers waren getikt. Door dit probleem aan te pakken zouden de inkomsten voor de overheid sterk vergroot kunnen worden. Zo moest de al eerder ingevoerde belasting op onroerende goederen (de ENFIA) afgeschaft worden omdat deze vooral de mensen trof met kleine bezittingen.

Een belangrijk element in de Syriza plannen was de oprichting van een Griekse investeringsbank (ontwikkelingsbank genoemd). Deze bank moest het met name voor het midden- en kleinbedrijf gemakkelijker maken om aan kredieten te komen. In dit kader werd ook de verhoging van het minimum-loon genoemd. Dat zou op korte termijn geld gaan kosten, maar zou op langere termijn een aanjagend effect op de economie moeten hebben

Aanpak van de werkgelegenheid

Bij de aanpak van de werkeloosheid die Syriza voorstelde klonk een flinke kritiek op het neoliberale aanpak door. Daarin zou, althans naar het oordeel van Syriza, het creëren van arbeidsplaatsen slechts mogelijk zijn als de arbeidskosten verminderd worden. In de praktijk kwam dat neer op het opheffen van veel wettelijke en sociale rechten van arbeiders. Deze aanpak werd door Syriza streng van de hand gewezen. De kern van hun plan was juist het verstevigen van wettelijke en sociale zekerheden. Met name het aantal rechthebbenden op een uitkering zou sterk vergroot gaan worden. Dit zou de mensen niet alleen meer bestaanszekerheid geven, het zou ook de economie bevorderen door het aanjagen van de vraag naar goederen en diensten.

In dit kader van deze pijler zou volgens de plannen van Syriza ook gestart worden met een groot publieke project voor het scheppen van 300.000 arbeidsplaatsen. Wat de aard van dit project was, werd echter in het plan niet vermeld. Wel zouden met name werkelozen en de sociaal zwakkeren op deze manier aan een baan worden geholpen.

Transformatie van het politieke systeem

Het algemene doel van deze pijler was om de zeggenschap van de burgers over het bestuur van land en regio te vergroten. Het invoeren van een burgerinitiatief was een van de plannen. Met zo'n initiatief zouden burgers eenvoudiger een thema op de agenda van het Griekse parlement kunnen zetten.

Opvallend in dit kader is ook dat Syriza de informatievoorziening via de media weer op peil wilde brengen. De door de vorige regering opgeheven zender Ellinikí Radiofonía Tileórasi (ERT)zou weer in ere hersteld moeten worden en zou juist aan journalisten die in het verleden vaak actief geweerd werden, weer de ruimte moeten geven om het publiek voor te lichten over allerhande gebeurtenissen en nieuwsfeiten. Een versterking van de lokale media was ook een onderdeel van dit plan. Syriza merkte op dat de objectieve nieuwsgaring in Griekenland ernstig onder de maat was, niet in het minst omdat het voor private omroepen gemakkelijk was geworden om aan allerhande regelgeving (inclusief het betalen van belastingen) te ontsnappen. Een goede nieuwsvoorziening werd dus door Syriza gezien als een van de fundamenten voor een goed functioneren van een democratische samenleving.

Syriza: links-radicaal of niet?

Het was in de media, in Nederland en ver daarbuiten, gebruikelijk om de partij Syriza te voorzien van het adjectief links-radicaal. Normaal wordt dit adjectief gebruikt voor bewegingen die de maatschappelijke orde omver willen werpen een daarbij gewelddadige en illegale acties niet schuwen. Niet-radicaal links is dan een beweging die wel de maatschappelijke orde wil veranderen, of desnoods omverwerpen, maar dat niet via geweld wil bereiken, maar langs een democratische weg. Hoewel Syriza zonder twijfel als een linkse partij beschouwd mocht worden, is er van links-radicaal in die zojuist gegeven betekenis, geen enkele sprake. In die zin was Syriza een niet-radicale linkse partij. In heel hun partijprogramma was geen enkele sprake van een gewelddadige omverwerping van de maatschappelijke orde. Wel was er in hun programma sprake van een (democratisch en geweldloze) strijd tegen het neo-liberalisme.

Lees verder

• Het Griekse kiesstelsel en de evenredige vertegenwoordiging