Dé aanpak voor thuiszitters is maatwerk

Thuiszitters zijn kinderen die om wat voor reden dan ook niet naar school gaan, terwijl ze wel leer- of kwalificatieplichtig zijn. Er is veel aandacht voor thuiszitters, maar het blijkt een hardnekkig probleem te zijn. Als ouder zit je met je handen in het haar als je kind niet naar school kan of wil. Als kind wreekt het gebrek aan succeservaringen zich, waardoor je zelfvertrouwen een flinke knauw kan krijgen. Een negatieve spiraal ligt dan op de loer. Als school wil je het beste voor al je leerlingen en je team. Oplossing ervan vraagt om een bereidheid om samen te werken en om maatwerk voor het individuele kind te leveren. Alleen dan kan dit ontwrichtende probleem, dat schadelijk is voor ouders, kinderen en de samenleving als geheel, goed worden aangepakt.

• Wanneer moeten kinderen naar school?
• Leerplicht: van 5 tot 16 jaar
• Kwalificatieplicht: 16 en 17 jaar
• Schoolverzuim
• Wat is een thuiszitter?
• Zorgplicht
• Waarom worden leerlingen thuiszitters?
• Wie zijn er allemaal betrokken bij thuiszitters?
• Hoe voorkom je thuiszitten?
• Wat wordt er gedaan om thuiszitten te voorkomen?
• Wat kun je doen voor thuiszitters: maatwerk?

Wanneer moeten kinderen naar school?

In Nederland is bij wet vastgelegd dat kinderen naar school gaan. Op school kunnen kinderen zich ontwikkelen, zich socialiseren en omgaan met leeftijdsgenoten. Zo hebben ze later meer kansen in de maatschappij. Sinds 2014 is de Wet Passend Onderwijs ingevoerd. Dat betekent dat er voor elk kind, ook die met een extra ondersteuningsbehoefte een passende plek op school moet zijn.

Leerplicht: van 5 tot 16 jaar

Kinderen zijn verplicht om vanaf vijf jaar naar school te gaan. Dan begint de leerplicht. In de praktijk gaan de meeste kinderen al vanaf vier jaar naar school, maar het hoeft dan nog niet. Ouders mogen hun niet-leerplichtige kind thuis houden als ze dat willen. Alhoewel ook dan overleg met school belangrijk is en het bijvoorbeeld niet verstandig is om het kind elke vrijdag thuis te houden, omdat het kind dan vaak dezelfde onderdelen van het programma zal missen. Vanaf de eerste schooldag na de vijfde verjaardag van het kind zijn ouders strafbaar wanneer ze hun kind thuishouden.

De leerplicht duurt totdat het schooljaar waarin het kind 16 jaar wordt is afgelopen. Het is de bedoeling dat een kind 12 schooljaren naar school gaat. Soms kan een kind vrijstelling krijgen van leerplicht in bijzondere situaties, zoals een begrafenis of huwelijk. Uitzonderingen op de leerplicht zijn er voor kinderen dat niet naar school toe kan om lichamelijke of psychische redenen.

Kwalificatieplicht: 16 en 17 jaar

Jongeren van 16 en 17 jaar moeten ook nog naar school. Zij hebben een kwalificatieplicht, dat wil zeggen dat ze een startkwalificatie moeten halen. Een startkwalificatie betekent minimaal een diploma havo, vwo of mbo (niveau 2 of hoger). De gedachte hierachter is dat je makkelijker werk vindt met een startkwalificatie. Je moet voltijds onderwijs volgen of leren en werk combineren; de beroepsbegeleidende leerweg (BBL) in het MBO. Er lopen pilots in grote steden om de leeftijd voor de kwalificatieplicht te verhogen naar 21 jaar. Kabinet Rutte III heeft deze wens opgenomen in het regeerakkoord 'Vertrouwen in de toekomst' (2017). Jongeren blijken namelijk een kwetsbare groep op de arbeidsmarkt en om hoge werkloosheid onder jongeren te voorkomen is het belangrijk om ze goed hierop voor te bereiden. Daarbij is er het risico dat spijbelende jongeren betrokken worden bij criminele activiteiten. Ook de zorgkosten van mensen zonder startkwalificatie zijn hoger. Mogelijk dat een meer verplichte variant van de maatschappelijke diensttijd nog een rol speelt in de verlengde kwalificatieplicht. Omdat het eerste doel van de maatschappelijke diensttijd het ontzorgen van organisaties is, zal het lastig zijn om jongeren hierbij te betrekken, die van zichzelf al kwetsbaar zijn en voor wie het om wat voor reden dan ook lastig is om onderwijs te volgen.

Schoolverzuim

Kinderen kunnen om allerlei redenen verzuimen van school. Er worden drie soorten verzuim onderscheiden.

Geoorloofd verzuim
De meeste redenen om afwezig te zijn van school zijn tijdelijk en onschuldig en noemen we geoorloofd verzuim. Je kunt dan denken aan ziekte, feestdagen of schorsing. Ouders vragen aan school verlof voor deze bijzondere gebeurtenissen en krijgen dit dan vaak ook. Soms ligt er een meer hardnekkig probleem aan ten grondslag.

Ongeoorloofd schoolverzuim
Ongeoorloofd schoolverzuim of spijbelen wil zeggen dat een leerling zonder geldige reden niet aanwezig is op school. Scholen zijn verplicht om ongeoorloofd verzuim te melden bij het verzuimloket van de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) als het gaat om tenminste 16 uur ongeoorloofd verzuim in 4 opeenvolgende weken tijd. Via het verzuimloket van DUO komt de melding bij de leerplichtambtenaar van de gemeente.

De leerplichtambtenaar doet dan een onderzoek en kan proces-verbaal opmaken. Een proces-verbaal is een akte met een verslag van alle bevindingen en feiten rondom het schoolverzuim. Dit proces-verbaal komt bij het Openbaar Ministerie terecht. De rechter oordeelt hier vervolgens over en kan de jongere (vanaf 12 jaar) een geldboete of taakstraf opleggen of de ouders een geldboete opleggen (in het ergste geval zelfs een voorwaardelijke gevangenisstraf met proeftijd). Ook kan de leerplichtambtenaar het schoolverzuim melden bij de SVB (Sociale VerzekeringsBank), als hij of zij vindt dat pogingen om de leerling weer naar school te krijgen te weinig resultaat hebben. De SVB kan de kinderbijslag inhouden. Dit kan alleen voor 16- en 17-jarigen die nog geen startkwalificatie hebben.

Absoluut verzuim
Als een kind of jongere niet staat ingeschreven bij een school, dan is er sprake van absoluut verzuim. Ouders (en jongere) zijn dan in overtreding van de leerplichtwet. De leerplichtambtenaar kan hiervan proces-verbaal opmaken, zodat de rechter deze kan beoordelen.

Schoolverzuimcijfers
Gemeenten zijn verplicht om jaarlijks aan het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) te melden hoe zij omgaan met verzuim en om hoeveel schoolverzuim het in hun gemeente gaat. Het Ministerie informeert de Tweede Kamer hierover. Op deze manier wordt vinger aan de pols gehouden van de verschillende typen schoolverzuim en de trends hierin. Zo wordt tijdig beleid op het zo nodig bijsturen ervan mogelijk.

Wat is een thuiszitter?

De officiële definitie van een thuiszitter is een kind of jongere die valt onder de leerplicht of kwalificatieplicht en meer dan vier weken ongeoorloofd niet naar school gaat, terwijl hij of zij wel bij een school of onderwijsinstelling staat ingeschreven. Feitelijk gaat het natuurlijk om alle kinderen die niet naar school gaan terwijl ze wel leer- of kwalificatieplichtig zijn. Sinds 2016 gaat de rijksoverheid dan ook uit van deze bredere definitie. Veel instellingen nemen deze definitie over.

Feitelijk zijn we er dan echter nog niet. Ook kinderen die op psychische of lichamelijke gronden geen regulier onderwijs kunnen volgen (artikel 5a van de leerplichtwet) en niet ingeschreven staan bij een onderwijsinstelling kunnen worden opgevat als thuiszitter. Het kan hier ook gaan om kinderen met autisme of hoogbegaafdheid.

Dan zijn er nog de kinderen waarvan de school oordeelt dat er sprake is van geoorloofd verzuim en de leerplichtambtenaar dus niet op de hoogte brengt. Of de kinderen die geschorst zijn, kinderen van ouders die illegaal in Nederland verblijven of kinderen die vrijstelling hebben van geregeld schoolbezoek (artikel 11 van de leerplichtwet). Hier is echter eerder sprake van een niet-passend aanbod, waardoor een kind geen onderwijs kan krijgen. Dit zijn de zogenaamde verborgen thuiszitters.

Volgens de officiële definitie zijn er zo'n 4200 thuiszitters en zijn er nog eens 1700 leerlingen die niet naar school hoeven (medio 2018). Dit aantal blijft redelijk stabiel of stijgt licht, ondanks verwoede pogingen hier verandering in te brengen. In het schooljaar 2017/2018 steeg het aantal thuiszitters met ruim 200 naar een totaal van 4.479 kinderen (cijfers van OCW en VWS, februari 2019). Elk kind dat thuiszit is een kind wiens toekomst gevaar loopt. Dus elke thuiszitter is er een teveel.

Zorgplicht

Een deel van de thuiszitters heeft dus een school die verantwoordelijk is voor hen. Zo'n school heeft de zorgplicht om het kind naar passend onderwijs te begeleiden. Staat een kind niet ingeschreven op een school of onderwijsinstelling dan volgt bij aanmelding en inschrijving automatisch dat de nieuwe school de zorgplicht krijgt om te zorgen voor een passend onderwijsaanbod.

Waarom worden leerlingen thuiszitters?

Er is onderzoek gedaan naar de redenen waarom kinderen thuis komen te zitten. Vaak gaat het om een optelsom van meerdere problemen.

Kindfactoren en gezinsfactoren
Vaak genoemd worden depressie en angsten of andere psychische problemen. Ook gedragsproblemen, zoals oppositioneel gedrag, kunnen spelen. Ook de thuissituatie van het kind kan ervoor zorgen dat een kind tot thuiszitter wordt. Thuis te weinig grenzen of structuur krijgen of ouders die met grote problemen kampen kunnen reden zijn om (langdurig) niet naar school te (kunnen) gaan.

Schoolfactoren
De ene school is effectiever in de aansluiting bij de leefwereld en het motiveren van kinderen dan de andere. Belangrijk is in ieder geval dat de school een heldere visie op onderwijs heeft en een veilig schoolklimaat heeft met veel nadruk op structuur. De structuur biedt grenzen, maar daarbinnen zou flexibiliteit en ruimte voor het eigene van het kind moeten zijn. Daarbij dragen hoge verwachtingen van de leerlingen bij aan de prestaties van de leerlingen. Ook is het belangrijk dat leerlingen zich gezien en gewaardeerd voelen door de leerkrachten/leraren. Monitoring en evaluatie van de resultaten en vorderingen van leerlingen is ook belangrijk. Zo kun je snel ingrijpen wanneer kinderen de aansluiting dreigen te missen.

Overige factoren
De administratie en bureaucratie van regels en procedures kunnen ervoor zorgen dat er geen heldere aanpak voor het individuele kind wordt opgesteld of dat de verantwoordelijkheid wordt doorgegeven.

Wie zijn er allemaal betrokken bij thuiszitters?

Er zijn verschillende partijen betrokken bij thuiszitters. Dat betekent dat er veel hulp voorhanden is, maar ook dat een goede onderlinge afstemming noodzakelijk is. We noemen:

• Allereerst de thuiszitter zelf. En zijn of haar ouders.
• De school, als een leerling staat ingeschreven
• De leerplichtambtenaar van de gemeente waarin de thuiszitter is ingeschreven.
• Het regionale samenwerkingsverband, zij zijn verantwoordelijk voor een passend onderwijsaanbod in de regio
• De onderwijsconsulenten, zij zijn onafhankelijk deskundigen en kunnen kosteloos adviseren aan thuiszitters en leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben in geval van conflicten
• LANSbrekers, dit zijn professionals uit het onderwijsveld die zich inzetten voor jongeren om thuiszitten te voorkomen.
• Interventieteam Onderwijs-Zorg van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, die op vraag van particulieren en professionals bemiddelen om de best mogelijke oplossing voor elkaar te krijgen.
• De onderwijsinspectie is zelf geen partij, maar kan op verzoek van ouders scholen en samenwerkingsverbanden wel aanspreken op hun verantwoordelijkheid.
• De Jeugdgezondheidszorg kan adviseren indien er sprake is van medisch verzuim.
• Het wijkteam of sociaal team dat de uitvoering van de Jeugdwet moet garanderen en vandaar betrokken is om de meest passende ondersteuning te regelen.
• De kinderombudsman zet zich in voor passend onderwijs en monitort de stand van zaken.

Hoe voorkom je thuiszitten?

Er zijn vijf uitgangspunten geformuleerd door de organisatie Ouders en Onderwijs. Deze gelden voor ouders en professionals:

1. "Wacht niet te lang: signaleer en trek bij zorgen snel aan de bel
2. Blijf in gesprek: leg steeds uit wat je wilt, doet, van plan bent. Een open houding helpt.
3. Relatie: houd oog voor je relatie met de partijen waar je het mee moet regelen.
4. Werk samen: oplossingen vind je niet alleen en maak je ook niet alleen. Doe dit samen met anderen
5. Verwacht veel: hoge verwachtingen helpen scholen het maximale te gaan doen"

Thuiszitter word je niet van de ene op de andere dag. Vaak is er een lange(re) tijd aan voorafgegaan waarin de zorgen zich opstapelen. Waarin je ziet dat het verkeerd kan gaan. Door tijdig te signaleren en te handelen kun je erger voorkomen. Door met elkaar in gesprek te gaan, professional, ouders en jongere, kun je bekijken hoe ernstig de situatie is. Welke signalen zijn er en hoe kunnen we deze wegen. Het is belangrijk om dit samen met andere disciplines te doen in een multidisciplinair overleg. Wat is de oorzaak van het spijbelen? Welke factoren spelen mee, thuis, op school en in de omgeving? Wat is de kracht van de jongere en zijn of haar netwerk? Hoe kunnen deze mogelijkheden bijdragen aan een oplossing? Als je alles op een rijtje hebt kun je samen een actieplan maken, waarin alle stappen staan om thuiszitten te voorkomen en ieders verantwoordelijkheid hierbij wordt toegelicht.
Tijdig signaleren en handelen betekent automatisch dat een school een helder spijbelbeleid moet hebben en dat de verzuimregistratie op orde moet zijn. Wanneer ouders betrokken zijn bij het onderwijs aan hun kind zorgt dit voor minder schooluitval. Ouders en school spelen allebei een rol. De school kan de ouderbetrokkenheid faciliteren en ouders hebben een eigen verantwoordelijkheid hierin. Een app of website als Magister of Somtoday bijvoorbeeld helpt al, omdat je met deze leerlinginformatiesystemen overzicht houdt over verzuim, huiswerk en resultaten van je kind.

Ook wanneer jongeren overstappen naar het MBO is het belangrijk om hen hierbij te ondersteunen, zodat ze begeleid blijven en niet uit beeld verdwijnen of zelf afhaken en de school voortijdig verlaten. De inzet op preventie geeft de beste resultaten.

Wat wordt er gedaan om thuiszitten te voorkomen?

In 2016 is het Thuiszitterspact geformuleerd door verschillende bij het schoolverzuim betrokken (overheids)instanties. Hierin staat dat in 2020 geen kind langer dan drie maanden thuis mag zitten. Dit is een steun in de rug van ouders en scholen. Maar nog steeds is het zo dat in geval van problemen, een oplossing lang kan duren. Dit komt doordat de samenwerkende partijen heldere afspraken moeten maken over aangeboden zorg en verantwoordelijkheden. Daarbij moet de financiering rond worden gemaakt. Dit kost tijd. Tijd die ten koste gaat van het kind.

Kabinet Rutte III heeft in haar regeerakkoord (2017) de volgende passage opgenomen over thuiszitters: "Beperkt en begaafd, ieder kind verdient onderwijs om zichzelf maximaal te ontplooien, ook als dat extra zorg of ondersteuning vraagt. Het kabinet wil dat ouders en scholen in een gelijkwaardig gesprek een passende aanpak afspreken, daarbij ondersteund door de mogelijkheid van een onderwijsconsulent. Om te voorkomen dat kinderen tussen wal en schip vallen, willen we het aantal thuiszitters fors beperken en verzuim eerder signaleren en aanpakken. Alle samenwerkingsverbanden zullen daartoe een wettelijk verplichte doorzettingsmacht beleggen."

Met doorzettingsmacht wordt bedoeld dat een samenwerkingsverband iemand aanwijst die de laatste stem krijgt over de plaatsing van een leerling binnen het samenwerkingsverband. Dat betekent dat iemand wordt aangesteld die knopen kan doorhakken om uit een eventuele impasse te komen. Dit kan daadkracht met zich meebrengen, maar bovendien wil kabinet Rutte III kijken naar de mogelijkheden om leerrecht in de wet vast te leggen. Kinderen hebben dan recht op passend onderwijs. Dat brengt een omslag in denken met zich mee. Verschillende organisaties doen (wetenschappelijk of praktijk-)onderzoek naar best practices om thuiszitten te voorkomen of zo kort mogelijk te laten duren.

Wat kun je doen voor thuiszitters: maatwerk?

Uit alle onderzoeken blijkt dat de problematiek van thuiszitters niet is te vangen in een aanpak of model. Het is belangrijk om steeds naar het individuele kind te kijken en bij hem of haar (of hen) aan te sluiten. Ga uit van de eigen kracht van het kind. Wat kan het kind? Wat wil het kind? En hoe maken we dit samen, met school en ouders, mogelijk?

Soms hebben kinderen bijvoorbeeld niet de energie om volledige dagen naar school te gaan, maar willen wel graag naar school. Sommige kinderen leren anders dan een typisch kind. Met goede afspraken kan hier ruimte aan worden gegeven. Kan een kind niet met de druk van toetsen omgaan? Wordt een kind op een andere manier overvraagd? Raakt een kind overprikkeld tijdens de lesdag? Helderheid over wat het probleem precies is en waar de ondersteuningsbehoefte ligt, van kind en school, is voorwaarde voor een individuele oplossing. Zorg en onderwijs moeten dan nauw bij elkaar en bij de thuissituatie van een kind of jongere aansluiten.

Ouders maken hierin echt het verschil. Door op te blijven komen voor hun kind en hoge eisen te blijven stellen aan scholen om tegemoet te komen aan de (ondersteunings)behoeften van hun kind. Ook individuele leerkrachten of hulpverleners, die zich met betrokkenheid en bevlogenheid inzetten zijn goud waard. Zij zorgen er gezamenlijk voor dat kinderen weer hun weg naar school vinden of zelfs ervoor kunnen zorgen dat een kind op school blijft.

Om thuiszitten echt te kunnen aanpakken is lef, moed en creativiteit nodig. Van scholen, ouders en de leerlingen zelf. Kinderen mogen weer vertrouwen krijgen in zichzelf en de beste manier om dit vertrouwen te krijgen is wanneer anderen je het vertrouwen geven.