Hoe verlaag ik de werkdruk in het onderwijs?

Werkdruk in het basisonderwijs is al jaren een hot item en staat al even lang hoog op de agenda's van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en onderwijsvakbonden. Volgens de Algemene Onderwijsbond (AOB) is één op de acht werknemers op zoek naar een baan in een andere sector vanwege een te laag salaris en de hoge werkdruk. De maat lijkt voor veel basisschoolleerkrachten anno 2017 helemaal vol. Zij hebben zich verenigd op Facebook en strijden onder meer voor eenzelfde salaris als leerkrachten in het voortgezet onderwijs. De hoge werkdruk, die veel leerkrachten ervaren, komt deels voort uit beleidsmatige maatregelen zoals Passend Onderwijs. Hierdoor is het aantal zorgleerlingen in de klas toegenomen. Dit zijn dingen die een leerkracht niet eigenhandig kan veranderen. Er zijn echter ook aanpassingen die een leerkracht zelf kan doen om de werkdruk te verlagen.

• Cijfers omtrent werkdruk in het basisonderwijs
• Oorzaken werkdruk basisonderwijs
• Concrete oplossingen om werkdruk te verminderen

Cijfers omtrent werkdruk in het basisonderwijs

DUO Onderwijsonderzoek heeft in samenwerking met het journalistieke onderzoeksprogramma De Monitor in 2016 een onderzoek gepubliceerd naar de werkdruk van leerkrachten in het onderwijs. Een representatieve groep leerkrachten uit het basisonderwijs heeft online een vragenlijst over hun ervaringen met betrekking tot werkdruk ingevuld.

Mate van werkdruk

Uit het onderzoek blijkt dat 84% van de leerkrachten in het basisonderwijs een relatief hoge werkdruk ervaren. Daarnaast valt op dat het percentage leerkrachten dat de werkdruk onacceptabel hoog vindt, een stuk hoger ligt dan de gemiddelde werkende Nederlander.

Oorzaken werkdruk basisonderwijs

De onderzoekers van DUO Onderwijsonderzoek hebben de leerkrachten die deelnamen aan het onderzoek een lijst met aspecten die werkdruk kunnen veroorzaken voorgelegd. De tabel 'Oorzaken werkdruk' van DUO geeft hiervan de uitkomsten weer.

Genoemde oplossingen om werkdruk te verminderen

De onderzoekers hebben de leerkrachten per oorzaak van werkdruk gevraagd wie dit volgens hen zou moeten oplossen. Wat opvalt is, dat bij veel van de genoemde oorzaken een relatief hoog percentage leerkrachten de oplossing buiten zichzelf zoekt. Ze leggen de het probleem en daarmee de oplossing bijvoorbeeld bij de overheid, onderwijsinspectie of schoolleiding. In een aantal gevallen is dit terecht. Bijvoorbeeld in het geval van steeds groter wordende groepen en het aantal leerlingen dat extra aandacht vergt. Dit heeft te maken met bezuinigingen en Passend Onderwijs. In andere gevallen, zoals administratieve zaken, planningen en vergaderingen heeft de leerkracht, als professional, zelf ook zeggenschap en verantwoordelijkheid.

In het onderzoek worden een aantal adviezen voor en door leerkrachten om zelf de werkdruk te verlagen. Acties en oplossingen die genoemd worden zijn bijvoorbeeld efficiënter omgaan met tijd, problemen bespreekbaar maken en goed plannen. Deze oplossingen lijken weinig handvatten te bieden voor leerkrachten die werkdruk voelen. Iedere leerkracht begrijpt dat efficiënter omgaan met tijd en goed plannen werkdruk kan verlagen, maar de vraag is hoe?

Concrete oplossingen om werkdruk te verminderen

Administratie

Noteer alleen datgene dat daadwerkelijk iets bijdraagt aan het onderwijs i.p.v. het tot in detail noteren van allerlei randzaken. Dit werkt het beste als dit teambreed wordt afgesproken. Het noteren van alle gesprekken die zijn gevoerd met een leerling of ouders of hoe het dagelijks schoolwerk is gemaakt is tijdrovend en niet zinvol. Het is bijvoorbeeld onnodig om te noteren wat er allemaal is gezegd tijdens een rapportbespreking met ouders. Als een leerling zich goed ontwikkelt en ook de ouders geen bijzonderheden hebben is een korte notitie daarvan voldoende. Zijn er vermoedens van bijvoorbeeld een onveilige thuissituatie dan is het natuurlijk wel van belang signalen goed bij te houden en noteren. Noteer dingen niet dubbel en in verschillende systemen.

Schrijf aan het begin van het schooljaar een korte handleiding voor invallers met indien nodig handvatten voor de omgang met bepaalde leerlingen. Nog beter is om dit schoolbreed te doen: één A4'tje met daarop de belangrijkste zaken, zoals: inloggegevens voor de computer, telefoonnummers, etc. Dit hoeft maar één keer te worden gemaakt en kan iedere leerkracht in zijn groepsmap stoppen.

Nakijken hoeft niet iedere dag! Vraag jezelf eens af wat het nut is om iedere dag de schriften van alle kinderen voor rekenen, spelling en taal na te kijken. Als je de leerlingen tijdens de instructie en het zelfstandig werken observeert en hulprondes loopt, weet je hoe zij presteren. Wie de stof heeft begrepen en wie extra hulp nodig heeft. Daarnaast heeft directe feedback een veel groter leereffect op de leerlingen. Iedere dag al het werk van de leerlingen nakijken kost ontzettend veel tijd terwijl het geen meerwaarde heeft en niet bijdraagt aan beter onderwijs. Een andere optie kan zijn om (bovenbouw) leerlingen hun werk zelf na te laten kijken en hun werk bij een x aantal fouten op een aparte stapel te leggen voor de leerkracht om in te zien.

Noteer alleen essentiële dingen in de overdracht met je duo. Bijvoorbeeld wanneer een nieuwe lesonderwerp nog erg lastig blijkt en extra instructie nodig is, er sprake is (geweest) van een pestsituatie of dat Pietje's medicatie veranderd is. Een format kan helpen om de overdracht overzichtelijk en bondig te houden. Bedenk wel dat een goede overdracht belangrijk is voor het functioneren van je duo-collega de volgende dag. Als je schrijft dat leerlingen aan de slag kunnen met rekenwerkbladen, maar je duo deze de volgende ochtend moet zoeken omdat niet duidelijk is waar deze liggen is dat erg vervelend en levert het hem/haar meer werk op. Het kan helpen om te doen of je de overdracht voor jezelf schrijft: wat zou jij willen weten?

Maak afspraken met je duo over de overdracht, maar ook over zaken zoals het klaarleggen van werk. Sommige duo's kiezen er bijvoorbeeld voor om het (kopieer)werk voor de volgende dag klaar te leggen.

Efficiënt gebruik maken werktijd

Spreek af minder vaak te vergaderen en vooral efficiënter! In het onderwijs heerst een enorme vergadercultuur en iedereen lijkt overal over te willen meepraten en beslissen. Dit is onnodig, kost veel tijd en levert frustratie op. De voorzitter (vaak de teamleider) dient na te gaan welke onderwerpen echt belangrijk zijn om te bespreken. Dit zijn onderwerpen die bijdragen aan goed onderwijs een een fijn schoolklimaat. Onderwerpen zoals Sinterklaas, Kerst en Pasen kunnen besproken worden in een werkgroep. Niet iedereen hoeft mee te beslissen over welk beleg aangeschaft moet worden voor het kerstontbijt.

Gebruik daarnaast vergadertijd ook daadwerkelijk om te vergaderen. Spreek de voorzitter er gerust op aan als er wordt afgeweken van het te bespreken onderwerp. Staand vergaderen blijkt ervoor te zorgen dat de vergadertijd efficiënter wordt gebruikt, een actievere bijdrage van de deelnemers oplevert en de vergadertijd verkort.

In het onderzoek van DUO wordt door leerkrachten als één van de oplossingen voor het verlagen van de werkdruk aangedragen meer uren te maken. In de praktijk is gebleken dat dit niet werkt en niet de oplossing is. Het werkt beter om juist niet iedere dag door te gaan tot 17:30/18:00 uur. Een leerkracht die werkdruk voelt is geneigd meer uren te gaan maken. Vaak lost dit niet veel op. Na een hele dag met leerlingen lukt het vaak niet meer om efficiënt te werken. Dit is dus zonde van de tijd en geeft alleen maar meer stress. Werk liever één of twee vaste dagen (afhankelijk van het aantal uren dat je werkt) in de week wat langer door en compenseer deze uren door op de andere dagen op tijd naar huis te gaan.

Maak een planning voor de dagen dat je langer doorwerkt en houd je aan deze planning. Zorg dat je planning concreet is. Dit kun je doen door een planning te maken voor één dag en een grote taak te verdelen in subtaken. Een 'groepsplan rekenen' schrijven is bijvoorbeeld een grote taak. Splits dit in 'groepsplan rekenen: basisinstructie', 'groepsplan rekenen: verlengde instructie' en 'groepsplan rekenen: plusgroep'. Hierdoor is je planning haalbaar, zul je minder tegen de taak opzien en dit werkt motiverend. Het onderwijs kent altijd pieken wanneer het drukker is, bijvoorbeeld rond de Cito-toets. Deze pieken komen ieder jaar terug, dus houd hier rekening mee door op momenten dat het minder druk is je overuren te compenseren of alvast in het voren te werken. Dit kun je doen door rapporten alvast zoveel mogelijk in te vullen, opdrachten voor de creatieve vakken voor te bereiden, etc.

Gebruik werktijd daadwerkelijk als werktijd. Bijpraten met collega's is leuk, maar zo gaat er vaak meer tijd verloren dan de bedoeling was. Klets bij tijdens de pauzemomenten of bijvoorbeeld het eerste kwartier dat de leerlingen naar huis zijn. Zeg gerust tegen een collega dat je aan het werk wil als hij voor de zoveelste keer het lokaal binnenkomt.

Schrijf korte, maar concrete groepsplannen. Gebruik steekwoorden en beschrijf geen dingen dubbel. Maak maximaal één plan per leerjaar en schoolvak i.p.v. een plan per instructieniveau. Een goed groepsplan is overzichtelijk en ook door een invaller te gebruiken. Bedenk hierbij dat een invaller 's ochtends vaak geen tijd heeft om drie kantjes door te lezen.

Lees je e-mail maximaal twee keer per dag op werkdagen. Dat je met e-mail altijd bereikbaar bent voor ouders en collega's betekent niet dat je meteen moet antwoorden. Wanneer je e-mails altijd dezelfde dag beantwoord, ook als je die dag niet werkt, creëer je zelf de verwachting dat je altijd beschikbaar bent.

Vergeet niet om, als je vrij bent, tijd te besteden aan jezelf en de dingen die je leuk vindt. Onderneem een activiteit waar je energie van krijgt en waarmee je, je gedachten kunt verzetten.

Als je nog steeds structureel overuren maakt, zorg dan dat je deze gaat bijhouden: hoeveel tijd besteed je wanneer waaraan. Dit kan je niet alleen helpen inzicht te krijgen in je tijdverdeling, maar ook als 'bewijs' dienen voor het bestuur waar je voor werkt. Zeker als meerdere collega's hun uren bijhouden.

Samenwerken

Leer 'nee' zeggen, bijvoorbeeld tegen de zoveelste werkgroep. Bedenk of de werkgroep bijdraagt aan het onderwijs en of je er energie van krijgt. Zo niet: zeg nee! Heb vertrouwen in je collega's als zij iets moeten regelen zonder jou. Ook zij zijn professioneel en kunnen het kerstontbijt / de sportdag / Koningsdag regelen zonder jouw inbreng.

Werk samen met collega's uit dezelfde bouw met de creatieve vakken. Bijvoorbeeld door af te spreken dat iedere week één collega een creatieve opdracht bedenkt en voorbereidt voor alle groepen. Bewaar alle opdrachten in een map die voor iedere leerkracht beschikbaar is, zodat deze ideeën en voorbeelden ieder jaar gebruikt kunnen worden.

Ten slotte

Leerkrachten in het basisonderwijs werken doorgaans hard tegen een relatief laag salaris. En de werkdruk is hoog. Het is echt niet erg om af en toe over te werken of thuis met je werk bezig te zijn. Zolang werk en privé maar in balans blijft en het wat oplevert. In de praktijk zijn te veel leerkrachten die hoge werkdruk ervaren en alleen maar langer doorwerken en harder gaan rennen. De kans is groter dat dit resulteert in een burn-out, dan dat het daadwerkelijk de werkdruk vermindert. Durf keuzes te maken in het belang van goed onderwijs, gebruik werktijd als werktijd (klets bij op andere momenten) en blijf tijd maken voor jezelf en wat jij leuk vindt!