Het Hanzeverbond - Geschiedenis van de Hanzesteden

‘Hanze’ betekent groep, gemeenschap, gezelschap of bewapende schare. In het Duits betekent het ‘gilde’. Deze betekenissen waren van toepassing op de samenwerkende kooplieden en steden van het Hanzeverbond. Ze beschermden elkaar tegen rovers en gaven elkaar handelsprivileges, waardoor ze de onderlinge handel en winst stimuleerden. De Hanze was daardoor een sterke schakel tussen verschillende regio’s.

Inhoud

• Wat was het Hanzeverbond?
• Hoe is het ontstaan en waarom?
• Wie waren lid en wat was hun belang hierbij?
• Hoe was de Hanze georganiseerd?
• Waarin en met wie handelde de Hanze?
• Wat was het einde van het Hanzeverbond?
• Wat is de erfenis van het Hanzeverbond in de 21e eeuw?

Wat was het Hanzeverbond?

Het Hanzeverbond was een ondernemersverbond tussen steden aan de Noord- en Oostzee en bloeide van de 14e tot de 16e eeuw. Nieuwe technologie en uitwisseling van vaardigheden droegen bij aan de ontwikkeling van de landen waarmee gehandeld werd. Nederland en Duitsland hadden de meeste Hanzesteden; dit was het gevolg van hun ligging aan de zee en het rivierennetwerk dat door deze landen liep. Schepen vanuit de Hanze kwamen naar de Nederlandse Hanzesteden om handelswaar af te geven, vanwaar deze werden verhandeld, verkocht, opgeslagen of doorgevoerd naar het zuiden.

Het Hanzeverbond was een machtig bondgenootschap. Er ontstond een bloeiende handel die leidde tot welvaart en rijkdom: een handelsnetwerk dat kooplui in staat stelde om makkelijk en goedkoop zaken te doen in Noord-Europa. In de 16e eeuw kwam de glorietijd tot een einde. Net zo geleidelijk als de Hanze was ontstaan, nam het belang ervan ook weer af.

Hoe is het ontstaan en waarom?

De Hanze ontstond geleidelijk uit de behoefte aan samenwerking en organisatie. De meeste handel gebeurde via water, maar de zeevaart was gevaarlijk vanwege piraterij. Er was hierdoor behoefte aan samenwerking en afspraken tussen steden om de scheepvaart op de Noord- en Oostzee veiliger te maken.

Het handelsverbond was aanvankelijk alleen tussen kooplieden, maar groeide uit tot een verbond tussen steden. Kooplieden organiseerden zich in de steden en de steden organiseerden zich in de Hanze. Steden zochten steun bij elkaar door samen te werken: de kosten werden gedrukt doordat het vervoer veiliger en dus goedkoper was, en doordat er groter in- en verkocht kon worden.

Lübeck en Hamburg sloten in 1241 een verbond, waar Keulen zich vervolgens bij aansloot. Andere Noord-Europese landen zagen hoe deze steden profiteerden van deze samenwerking en sloten zich hierbij aan. Op deze manier is het Hanzeverbond geleidelijk ontstaan.

In 1282 werd het handelskantoor in Londen geopend. Dit was het begin van het Hanzeverbond zoals dat uiteindelijk bekend kwam te staan. Er volgden nog drie grote kantoren: in België, Noorwegen en in Rusland. Het waren de uiterste punten van het Hanzeverbond in het noorden, oosten, zuiden en westen.

De eerste vergadering van de stedenhanze was tijdens Pinksteren 1356 in Lübeck. In de jaren die volgden waren er, op onregelmatige tijden, meer vergaderingen. Deze vergaderingen hadden als doel om de steden te informeren over veilige handelsroutes en het vaststellen van richtprijzen. Ook werden hier afspraken gemaakt waarmee ze gezamenlijk privileges konden afdwingen. De Hanze is echter nooit officieel opgericht; het ontstond geleidelijk uit de behoefte aan veiligheid en samenwerking. Deze onofficiële samenwerking blijkt ook uit de onregelmatige momenten van vergaderingen tussen de steden.

Wie waren lid en wat was hun belang hierbij?

Het ledenaantal van het Hanzeverbond wisselde, maar op het hoogtepunt in de 15e eeuw waren dit ongeveer 200 steden. Het grootste aantal steden lag in Duitsland, het centrum van de Hanze. Buitenlandse steden sloten zich hierbij aan. Bekende Hanzesteden waren onder meer Lübeck, Brugge, Londen, Keulen, Gdansk en Novgorod. In Nederland zijn dit onder andere Zwolle, Deventer, Nijmegen, Kampen, Elburg, Hattem, Hasselt en Harderwijk.

Doordat het handelsgebied zich uitstrekte over een groot gebied van west tot oost, werd er een grote verscheidenheid aan producten verhandeld. De oostelijke steden verhandelden bijvoorbeeld hardhout, bijenwas, rogge en dierenhuiden, en de westelijke steden verhandelden kledingstukken, stoffen, meubels en gereedschap. Vanuit het noorden kwamen verschillende vissoorten. Bovendien werden Noorse krijgers ingezet om de veiligheid op zee te bewaren.

Denemarken was geen lid van het Hanzeverbond en moest toezien hoe de handel buiten hen omging. De Deense koning Waldemar IV bedreigde daarom de belangen van de Hanze. Dit leidde tot een oorlogsverklaring van de Hanze tegen Denemarken. In 1368 werd Denemarken verslagen door de Hanze en moest Waldemar de overmacht van de Hanze erkennen.

Hoe was de Hanze georganiseerd?

De Hanze was een vereniging van de steden en in de steden hadden handelaren zich georganiseerd. De hoofdkantoren van de Hanze bevinden zich in Novgorod, Bergen (Noorwegen), Londen en Brugge; het Belgische kantoor verhuisde later naar Antwerpen. Novgorod was het eerste hoofdkantoor dat zijn deuren sloot in 1494; Londen en Antwerpen volgden veel later, respectievelijk in 1598 en 1545. Het kantoor in Bergen bleef het langst bestaan en sloot zijn deuren in 1754.

Doordat de Hanze zich over een groot geografisch gebied verspreid had, had dit als gevolg dat men met een grote verscheidenheid aan talen, dialecten en betalingsmiddelen te maken had. Daarom werd besloten om enkele standaarden af te spreken. De Lübische Mark werd het standaardbetaalmiddel en het Middelnederduits werd de Lingua Franca. De communicatie tussen de verschillende Hanzesteden verliep voornamelijk op papier en ondanks de overeenkomsten tussen de talen, zorgde dit ook voor problemen: een en hetzelfde woord kon in de verschillende regio’s een verschillende, tegenstrijdige betekenis hebben en zorgde daardoor dus voor problemen. Hierdoor was er behoefte aan een Lingua Franca, een gemeenschappelijke taal. Dit werd het Middelnederduits, destijds de gesproken taal van Noord-Duitsland. Deze taal was de voorloper van het huidige Duits en Nederlands (en daarmee ook Afrikaans), en beïnvloedde bovendien de woordenschat van de huidige Scandinavische talen. In Noorwegen had het gebruik van het Middelnederduits ook tot gevolg dat het runenschrift werd vervangen door het Latijnse alfabet.

Steden en handelaren die lid waren van de Hanze betaalden hiervoor een vaste, relatief hoge contributie. Een belangrijke reden hiervoor was de financiering van militaire ingrepen en de strijd tegen gevaarlijke zeerovers, die veel kosten met zich meebracht.

Waarin en met wie handelde de Hanze?

De belangrijkste handel ging tussen Oost- en West-Europa. Novgorod, Tallinn, Lübeck, Hamburg, Brugge en Londen waren door hun geografische ligging belangrijke steden. Goederen waarin gehandeld werd, waren onder andere zout, hout, vissoorten, graan, bier/wijn, bijenwas en dierenhuiden. Het vervoer vond vooral plaats over de Noord- en Oostzee en rivieren – dit is waarom de meeste Hanzesteden zich bevonden in Duitsland en Nederland. De Nederlandse Hanzesteden hebben gemeen dat ze in het stroomgebied van de IJssel liggen. Dit was namelijk een belangrijke vaarroute: de rivier was diep genoeg voor de scheepvaart, had een gunstige ligging en was tolvrij. De IJssel was hierdoor een belangrijke schakel tussen het handelsverkeer uit de Oost- en Noordzee.

Steden en handelaren die geen lid waren van de Hanze, konden niet meeliften op het succes van het verbond. Ze betaalden bijvoorbeeld hogere prijzen voor handelsgoederen en moesten tol betalen waar de Hanzeleden een vrijstelling hadden weten te bemachtigen. Degenen die op de een of andere manier tegen de Hanze ingingen, werden uitgesloten van handelsverkeer met de Hanze totdat ze hun houding aanpasten. Toch werden er soms ook verbintenissen aangegaan met deze steden. Amsterdam en Zierikzee waren bijvoorbeeld een tijdje onderdeel van het Hanzeverbond en profiteerden daarmee van het handelssysteem. De Hanze was een flexibele organisatie waar weinig formeel geregeld werd. Enerzijds was dit praktisch: men kon zich altijd aanpassen aan de actuele situatie. Anderzijds werd deze losse organisatie uiteindelijk de ondergang van de Hanze. Bij steeds meer steden ontstond er belangenverstrengeling, doordat ze ook lid waren van andere handelsorganisaties. Dit leidde tot opkomende concurrentie met de Hanze. Het fundament van de Hanze, namelijk het gemeenschappelijke belang van de steden, brokkelde hierdoor af.

Wat was het einde van het Hanzeverbond?

Gedurende de 15e eeuw trad er verval op in het machtige Hanzeverbond, vooral als gevolg van de steeds machtiger wordende Nederlandse steden. Daarnaast waren het ook de Zuid-Duitse steden die een belangrijker plaats voor zichzelf opeisten. De macht van vorsten nam toe en er ontstonden andere handelsroutes die de plaats van de Noord-Oostzeehandel innamen. In de 16e eeuw was het verbond was niet langer relevant en bestond alleen nog op papier. De Hanze viel gedurende deze tijd langzaam uit elkaar door de opkomst van andere handelsnetwerken, waaronder de Oostzeehandel en de VOC. In 1669 vond de laatste Hanzevergadering plaats; slechts zes steden namen deel aan deze vergadering. De meeste steden, waaronder Lübeck, Hamburg en Bremen, zijn zich altijd Hanzesteden blijven noemen.

Het was mede dankzij het succes van de Nederlandse overzeese handel dat de Hanze zijn relevantie, en daarmee zijn macht, verloor. Arnout van Cruyningen schrijft hierover in zijn boek 'De Hanze, de eerste Europese handelsmacht'.

Wat is de erfenis van het Hanzeverbond in de 21e eeuw?

Het Hanzeverbond heeft in alle Hanzesteden zijn sporen achtergelaten. In het buitenland staat het vooral bekend als de Duitse Hanze, omdat het in Duitsland is ontstaan en dit land in de hele geschiedenis van de Hanze een centrale rol heeft gehad. Belangrijk hierin is ook dat de Duitse stad Lübeck altijd de belangrijkste Hanzestad is geweest.

De hedendaagse Hanzesteden zijn een erfenis van dit handelsverbond. Deze steden zijn tegenwoordig goed voor inkomsten uit het toerisme, zowel van dagrecreanten als mensen die voor langere tijd in een of meerdere van deze steden verblijven: internationale toeristen komen soms speciaal voor deze steden. De steden hebben vaak een bepaalde sfeer en bouwstijl, en hebben vaak een levendig centrum. Sommige van deze steden zijn nog steeds belangrijke handelssteden. Dit alles zorgt ervoor dat de steden zo aantrekkelijk is voor toeristen.

Het langdurige gebruik van een gemeenschappelijke taal heeft ook zijn sporen nagelaten. Het Duits en het Nederlands zijn als afzonderlijke talen ontstaan uit het Middelnederduits. Ook het Afrikaans is, als dochtertaal van het Nederlands, afgeleid van deze taal. Daarnaast is de woordenschat van de Scandinavische talen afgeleid van deze gemeenschappelijke taal. In Noorwegen heeft het gebruik van de taal er bovendien voor gezorgd dat het runenschrift werd vervangen door het Latijnse alfabet.

Hoewel de talen onderling niet te begrijpen zijn, is het door de vele overeenkomsten wel makkelijk om deze talen aan te leren als je een van de andere talen machtig bent.