Recep Tayyip Erdoğan: een profiel en de feiten

Recep Tayyip Erdoğan (Erdogan) was tussen 2003 en 2014 de premier van de Republiek Turkije. In 2014 is hij verkozen tot president van het land, een ceremoniële functie die voorheen werd bekleed door Abdullah Gül. Erdogan is geliefd in Turkije om de economische voorspoed die hij sinds zijn aantreden als premier teweegbracht. In de laatste jaren van zijn loopbaan ligt hij regelmatig onder vuur vanwege onder meer beknotting van de persvrijheid, onderdrukking van dissidente geluiden, betrokkenheid bij een corruptieschandaal en de bouw van een megalomaan paleis. Wie is Erdogan, wat zijn Erdogans verdiensten en wat heeft hij gedaan om zo veel weerstand op te roepen?

De man Erdogan

Erdogan komt uit een vroom islamitisch gezin en werd geboren in Kasimpasa, in Istanboel. Hij groeide echter op in de landelijke provincie Rize, waar het gezin oorspronkelijk vandaan kwam. Zijn vader werkte bij de kustwacht. Toen hij 13 was verhuisde het gezin terug naar Istanboel. Zijn puberjaren bracht Erdogan door op de islamitische Istanboel Vocational High School en hij was een fervent voetballer. Het was in zijn studietijd dat hij politiek actief werd door lid te worden van de Nationale Turkse Studenten Vakbond, een anticommunistische actiegroep. Erdogan schreef ook gedichten en in 1974 was hij de drijvende kracht achter het toneelstuk Maskomya, waarin de vrijmetselarij, het communisme en het jodendom werden afgespiegeld als het kwaad. Eind jaren 70 trouwde hij Emine Gülbaran en zij kregen twee zoons en twee dochters.

Politieke carrière in het vogelvlucht

Het was tijdens de staatsgreep van 1980 dat Erdogan zijn entree maakte in de politiek door zich aan te sluiten bij de Islamitische Welvaartspartij. In 1984 werd hij districtsvoorzitter van de partij en in 1985 klom hij op tot afdelingsvoorzitter van Istanboel. Het duurde tot 1991 tot hij het schopte tot een theoretische plek in het landelijk parlement. Theoretisch omdat hij misgreep bij de benoeming van parlementariërs voor de beschikbare zetels. Zijn volgende bastion was het burgemeesterschap van de miljoenenstad Istanboel, waar hij in 1994 mocht aantreden. In deze functie wist hij indruk te maken door het aanpakken van stedelijke problemen als de onbetrouwbare drinkwatervoorziening, vervuiling en de verkeerschaos. Hij richtte een vrouweninstituut op, iSMEK, waar kunst- en handvaardigheidscursussen werden gegeven en kreeg zelfs een prijs van de VN voor het oprichten van een wereldwijd samenwerkingsverband voor burgemeesters. Zijn standpunt was in die tijd dat Turkije niet paste bij de EU, vanwege de verschillen in geloofsachtergrond.

In 1998 beging Erdogan een misstap waarvoor hij veroordeeld zou worden tot tien maanden gevangenisstraf, waarover later meer. Ondanks de veroordeling zag hij in 2001 kans om zijn eigen partij op te richten, de AKP, een afsplitsing van zijn vroegere partij, de Deugdpartij. Hiermee behaalde hij in de verkiezingen van 2002 een overtuigende meerderheid. Erdogan kon echter geen premier worden vanwege zijn eerdere veroordeling en dus schoof hij tweede man Gül naar voren. Om toch premier te kunnen worden veranderde de partij de grondwet in 2003, Erdogan kon nu het roer overnemen. Hij bleef premier tot hij in 2014 het ambt van president overnam, een functie die hij anno 2016 nog altijd bekleedt.

Veroordeling tot 10 maanden cel

De veroordeling van Erdogan paste in een groter conflict, waarin zijn voormalige beweging 'de Welvaartspartij' diametraal tegenover het leger stond. Het leger verdedigde de seculiere staat zoals Atatürk hem ooit had opgericht, Erdogan voer een islamitische koers. Tijdens een conferentie in de oostelijke Anatolische stad Siirt ging het mis. Erdogan droeg een religieus gedicht voor van Ziya Gokalp, waarin het volgende citaat voorkwam: "Democratie is slechts de trein die wij nemen totdat wij op onze bestemming zijn aangekomen. Minaretten zijn onze bajonetten, koepels onze helmen, moskeeën onze kazernes en gelovigen onze soldaten".

Hij werd veroordeeld voor aanzetten tot haat op grond van klasse, ras, religie etc., een wetsartikel dat is opgenomen in de Turkse grondwet.

De verdiensten van Erdogan

Economie

Een van de belangrijkste redenen waarom Erdogan zo geliefd was tijdens zijn premierschap is de economische voorspoed die zijn bewind bracht. Zuchtte de Turkse economie voor zijn tijd onder een inflatie van 32%, in 2004 was deze gedaald tot 9%. De economische groei was in die tijd rond de 6,3% en hoewel dat iets lager is dan de groei in andere opkomende landen zorgde hij voor grote tevredenheid onder zijn kiezers. Ook is de staatsschuld aan het IMF die vanaf 1961 gestaag was opgebouwd tot 23,5 miljard dollar, onder zijn bewind volledig afgelost.

Scholing

Scholing werd onder Erdogan een paradepaardje. Sinds zijn aantreden zijn jaarlijks 2000 nieuwe schoolklassen gebouwd, vooral in het zuidoosten van Turkije, een gebied waar veel Koerden wonen. Ook werd de leerplicht uitgebreid van acht naar twaalf jaar onderwijs, zijn schoolboeken gratis geworden en kreeg elke provincie een universiteit.

Strijd staken met de Koerden

De strijd tussen Koerden en de staat Turkije die al decennia lang voortwoedde werd onder Erdogans bewind gestaakt. In 2005 heeft de toenmalige premier gezegd te werken aan een democratie oplossing van het Koerdische probleem. Hij zei geen onderscheid te maken tussen de vele etnische groepen in Turkije en continueerde de beëindiging van de noodtoestand die in het zuidoosten van het land heerste. Onderdeel van de vergrote autonomie van de Koerden was de oprichting van televisiezender TRT die 24 uur per dag in het Koerdisch uitzendt.

In 2012 begon Erdogan vredesonderhandelingen met de Koerdische afscheidingsbeweging PKK, die hij even later weer afbrak. Sinds in 2015 een reeks aanslagen in Turkije werden gepleegd zijn de verhoudingen tussen beide partijen sterk verslechterd.

Buitenlandbeleid: produceer geen vijanden

Waar eerdere Turkse regeringen zich vijandig konden uitlaten naar het buitenland, zette Erdogan een verzoenende beleidslijn in. Onder het motto: 'produceer geen vijanden, maar vrienden' (Alliantie der beschavingen, 2009) wist hij de band met buurlanden ten positieve te veranderen. Zo bracht de Griekse premier in 2008 voor het eerst in 50 jaar een bezoek aan Turkije. Ook tegenover Syrië werd een vriendelijker toon aangeslagen en dat terwijl door de pre-Erdogan-regering nog oorlogszuchtige taal werd uitgestoten. Turkije trad op enig moment zelfs bemiddelend op tussen Israël en Syrië en later tussen het Westen en Iran. Ten slotte werd op een top in Davos in 2009 de dialoog met Armenië voorzichtig hervat.

De draai van Erdogan

Als je het bovenstaande leest begin je je af te vragen waar Erdogan de koerswijziging heeft gemaakt die leidde tot zijn huidige politiek (2016). Uiteraard heeft dit zich niet van de ene op de andere dag voltrokken. De voormalige premier bewoog Turkije lange tijd juist nader tot de EU, wat zich openbaarde in het doorvoeren van wetten voor democratie en mensenrechten. Het omslagpunt lijkt ergens rond 2008 te liggen, stelt Rob Vreeken van de Volkskrant. Zo schrijft hij in de Volkskrant van 25 april 2016: "Dan zijn er de meer psychologische verklaringen. De macht die hem naar het hoofd is gestegen, na dertien jaar regeren, keer op keer beloond met royale stembuszeges en in augustus 2014 de verkiezing tot staatshoofd". Verder zijn er de genderstudies, zo beweert Vreeken, waarin Erdogan wordt gezien als typisch voorbeeld van hypermannelijkheid. Ook worden binnenlandse bedreigingen regelmatig aangevoerd als reden om de teugels aan te trekken. Aantijgingen die Erdogan krijgt op het gebied van persvrijheid en corruptie en nog wat opmerkelijke zaken.

Persvrijheid en sociale media

Ondanks de aspiraties om in de toekomst lid te worden van de Europese Unie scoort Turkije nog ver ondermaats als het gaat om persvrijheid. In 2012 stond het land in de Press Freedom Index op de 154ste plek van de 179 geregistreerde landen. Kritisch verhalende journalisten worden met enige regelmaat opgepakt en krantenredacties gesloten. Een opmerkelijke uiting van de Turkse censuur was tijdens de anti-regeringsdemonstraties in 2013. Tot wel drie dagen na de aanvang van deze onrust was er in de reguliere media geen spoor van te bekennen. De Hoge Raad van Radio en Televisie (RTUK) gaf zelfs een boete aan zenders die uiteindelijk wel verslag deden.

De lijst met intimidaties en bemoeienis met de pers en perskantoren is eindeloos. Een zaak in maart 2016 is bijvoorbeeld het onder toezicht plaatsen van de redactie van Zaman. De krant was een van de grootste kranten van Turkije en werd bestierd door Erdogans vroegere politieke maatje en latere rivaal Fethullah Gülen. Regelmatig ook werden fysieke barrières opgeworpen om verslaglegging tegen te gaan. Zo werd het journalisten onmogelijk gemaakt om na de mijnramp in Soma, op 14 mei 2014, op de rampplek te komen. Eerder, zoals tijdens een bomaanslag in Reyhanli op 11 mei 2013, werd het de pers ook al onmogelijk gemaakt om objectief verslag te doen.

Corruptieschandaal

Een andere zaak die veel stof deed opwaaien was rond het corruptieschandaal waarbij zowel Erdogan senior als zijn zoon Bilal betrokken waren. Op 24 februari 2013 kwamen een vijftal telefoongesprekken uit waarin de twee leken te spreken over het verduisteren van 40 miljoen dollar. Na lang duwen en trekken gaf Erdogan schoorvoetend toe dat hij het was die je op de tapes hoorde. Wel sprak hij van 'immorele montage'. Een corruptieonderzoek werd geïnitieerd door zijn regering, maar ook deze werd door hen sterk beïnvloed. Uit een intussen verwijderde bron van Zaman (want de kritische artikelen zijn verwijderd) zou blijken dat tijdens het corruptieonderzoek ruim 7000 agenten, meer dan duizend werknemers van veiligheidsdiensten en honderden rechters en officieren zijn ontslagen of overgeplaatst. Het is onduidelijk wat de uitkomst van de zaak was. Tijdens de verkiezingen van 2014 werden Twitter en YouTube geblokkeerd, vermoedelijk vanwege daar gepubliceerde telefoontaps die de verkiesbaarheid van Erdogan in gevaar konden brengen.

Megalomaan paleis

In 2014 kwam het nieuwe paleis gereed dat Erdogan in zijn nieuwe functie als president zou betrekken, het 'Witte Paleis'. Het omstreden bouwwerk telt meer dan 1000 kamers en is 50 keer zo groot als het Witte Huis van de Amerikaanse president. De kosten liggen volgens diverse kranten tussen de 275 en 340 miljoen dollar. In mei 2015 oordeelde het Turkse Hooggerechtshof dat het bouwwerk illegaal is en trok de bouwvergunning in. Dit heeft er mede mee te maken dat de plek een beschermd natuurgebied is. Ook heeft de locatie een ideologische achtergrond, omdat in het gebied de voormalige boerderij stond van Mustafa Kemal Atatürk. Het intrekken van de vergunning heeft vermoedelijk geen gevolgen voor het paleis.

Conflicten in 2016

In 2016 zijn er een aantal conflicten geweest met de pers, waarvan de belangrijkste het eerder genoemde sluiten was van de krant Zaman. Ook is er een rel begonnen om de Duitse cabaretier Jan Böhmermann, die in zijn show op de Duitse televisie een gedicht voordroeg dat bekend staat als het 'haatgedicht'. Ten slotte is er nog de rel omtrent de arrestatie van de Turks-Nederlandse columniste Ebru Umar.

Zaman

De grote Turkse krant Zaman werd in maart 2016 onderdeel van de tweestrijd tussen zittend president Erdogan en prediker Gülen van de Hizmetbeweging. De twee waren in de tijd dat Erdogan aantrad bij de AKP-beweging vrienden en waren dat in 2013 nog altijd. Later zijn ze verworden tot rivalen. De kritische geluiden die Zaman aan de dag legde omtrent regeringsoptreden werden door de regering Erdogan niet getolereerd. In maart 2016 resulteerde dit in het onder staatstoezicht plaatsen van de redactie van Zaman. Alle kritische artikelen van de krant werden van de website verwijderd. Ook werd de hoofdredacteur Abdülhamit Bilici uit zijn functie ontheven. Deze laatste begon direct na zijn ontslag een nieuwe kritische krant genaamd Yarina Bakiş ("Zicht op morgen").

Duitse cabaretier ondergedoken en vervolgd

De Duitse cabaretier Jan Böhmermann droeg in april 2016 een gedicht voor in zijn ZDF-programma Neo Magazin Royal. In het gedicht noemde hij Erdogan een geitenneuker en refereerde hij het zogenaamd kleine formaat van zijn geslachtsdeel. Het gedicht viel slecht in Turkije en Erdogan zei Böhmermann aan te zullen klagen. Angela Merkel oogstte een storm aan kritiek voor haar reactie op Erdogan's woede toen zij hem publiekelijk liet weten dat ze het gedicht onnodig kwetsend vond. Na een aantal dagen waarin de spanningen in Duitsland opliepen, besloot Merkel dat Böhmermann voor de rechter mocht worden gedaagd. Het wetsartikel waarop Erdogan zich beriep, het beledigen van een bevriend staatshoofd, werd in de Bondsdag onderwijl genomineerd voor afschaffing.

Ebru Umar

Ebru Umar is een Turks-Nederlandse schrijfster die voor diverse bladen en kranten columns schrijft. Zo schrijft ze anno 2016 voor Metro en Libelle en heeft ze onder andere geschreven voor een vrouwenmagazine dat FAB heette. Haar kritische stukken over Erdogan in Metro en kritische tweets tijdens haar verblijf in Turkije zorgden ervoor dat ze daar in april 2016 werd gearresteerd. Ze werd een nacht vastgehouden en vervolgens onder beperking vrijgelaten; ze mocht het land niet verlaten. Enkele dagen later werd duidelijk dat ook was ingebroken in haar huis in Amsterdam. Een verband tussen een en ander ligt volgens sommigen voor de hand. De zaak bracht grote beroering teweeg in de politiek en samenleving van Nederland. Rutte en Koenders hebben gezegd er bovenop te zitten om Umar's belangen te behartigen en haar snel terug te krijgen naar Nederland.

Vluchtelingencrisis

Een ander gevoelig dossier is dat van de vluchtelingencrisis. Na een massale toestroom van vluchtelingen uit Afrika en het Midden-Oosten in 2015 voelde Europa de urgentie om een gezamenlijke aanpak op te zetten. Hiermee wilde men de gemakkelijkste migratieroute, die loopt van Turkije naar de Griekse eilanden elimineren.

In maart 2016 kwam er een akkoord over de aanpak van het probleem. Vluchtelingen zouden vanaf begin april direct na aankomst op de Griekse eilanden worden teruggestuurd naar Turkije. In ruil daarvoor zou Europa vluchtelingen vanuit Turkije op legale wijze naar Europa halen. Het gevoelige aan het akkoord is dat Turkije door de EU wordt aangemerkt als veilig land. In maart 2016 kwam echter uit dat vluchtelingen op erbarmelijke wijze worden opgesloten in vluchtelingenkampen. Even later bereikte ons het nieuws dat sommige Syrische vluchtelingen door Turkije linea recta weer terug over de grens worden gezet met bussen. De discussie in de EU over het punt gaat door. In april 2016 wordt anderzijds voorzichtig geconcludeerd dat het afsluiten van de migratieroute behoorlijk is geslaagd.

De legercoup en de vuist van Erdogan

Op 15 juli 2016, 's avonds rond de klok van acht, blokkeren troepen van het regeringsleger de belangrijkste brug over de Bosporus in Istanboel. Wat velen dan nog niet weten is dat ze te maken hebben met een heuse coup tegen de machthebbers van het land. Een groep militairen heeft naar hun wapens gegrepen, tanks rollen door de straten en F16's scheren over de stad. Het leger werpt zich op als hoeder van het nalatenschap van voormalig oprichter van seculier Turkije; Kemal Attaturk. Volgens de coupplegers doet Erdogan de grondbeginselen van dit nalatenschap geweld aan. Grote issues voor hen lijken hierbij het muilkorven van de media en het injecteren van de maatschappij met religieuze beginselen.

In de uren die volgen worden invallen gepleegd bij de media, wordt gepoogd Erdogan te liquideren in zijn verblijf buiten de stad en vallen er bommen op regeringsgebouwen. Wanneer Erdogan 'van de coup hoort' belt hij met de media en roept zijn volk op massaal de straten op te gaan tegen de coupplegers. Het volk geeft hieraan gehoor en al snel moeten tanks het opnemen tegen groepen woedende burgers. In het begin wordt soms roekeloos geschoten op de bevolking, maar al snel kiezen de coupplegers eieren voor hun geld; de coup is mislukt. Overigens is naar buiten gekomen dat men binnen de overheid en de legertop 's middags al wist van de plannen, die aanvankelijk stonden gepland voor die nacht, omstreeks 3 uur. Dit was voor de militairen reden om de actie te vervroegen naar het begin van de avond.

De voedingsbodem en aanloop naar de coup

Voor president Erdogan staat onverkort vast dat de Gulenbeweging achter de coup zat. Gulen, islamitisch denker en geleerde, is sinds een paar jaar de aartsvijand van Erdogan, en leeft in ballingschap in de Verenigde Staten. De Gulenbeweging is een intellectuele beweging, die zich hard maakt voor het onderwijs en ontwikkeling. Gulen werd in 2013 door TIME Magazine uitgeroepen tot een van de invloedrijkste mensen ter wereld.

Dat Erdogan zo fel is op de beweging komt door een jarenlange loopgravenoorlog tussen beide groeperingen, met als dieptepunt het genoemde corruptieschandaal, dat in 2013 aan het licht kwam. Volgens insiders was het Cemaat, een uit de Gulenbeweging afkomstige politicus die het afluisterschandaal had gecoördineerd. Dit alles om de AKP partij ten val te brengen. Hierop volgde de reactie van grove ontslagen in de politiek en rechterlijke macht. De beweging van Gulen werd hierop als terroristische organisatie bestempeld en de strijd tussen de partijen verhardde.

Maar Cemaat's actie kwam ook niet uit het niets. Naar verluidt probeerde Erdogan al in 2011 de scholen van Gulen te sluiten, om zo zijn belangrijkste inkomstenbron te vernietigen. Het gehele plaatje laat een oplopende strijd zien van moddergooien en het is volgens kenners aannemelijk dat de coup een zet is geweest van Gulenaanhangers. Dit verklaart ook de scheiding binnen het leger, er was slechts een klein deel van de soldaten die aan de coup deelnam.

De nasleep: ontslagen en intimidaties

Wat volgde op de coup is een soortgelijke beweging als die Erdogan maakte na het corruptieschandaal; het vervangen van iedere overheidsdienaar die sympathiseert met Gulen. Maar daarmee was de kous voor de president niet af. Duizenden militairen die betrokken waren bij de coup zijn voor bepaalde tijd en zonder proces opgesloten. Zo'n 75.000 ambtenaren die volgens Erdogan banden hebben met de Gulenbeweging, zijn geschorst. Nog eens 4800 medewerkers van staatsinstellingen zijn ontslagen, waaronder 3000 militairen. Wetenschappers en geestelijken zijn ontslagen en uit hun functie gezet en de hetze gaat door. Volgens de regering Erdogan zijn er 50.000 mensen betrokken in het communicatienetwerk van Gulen. Zij lopen allemaal het gevaar te worden vervolgd.

In Turkije heerst bij de bevolking intussen angst. En niet alleen daar, ook in Nederland en Duitsland, landen met serieuze aantallen Turkse ingezetenen, loopt de spanning op. Mensen die met Gulen sympathiseren worden geïntimideerd en bedreigd. Nadat Erdogan Turken opriep om overal hun stem van democratie te laten horen, bevolkten grote groepen Turken de Turkse pleinen. Maar ook in Nederland gingen Turken de straat op om Erdogan te steunen. Zoals in Rotterdam, waar zij zich verzamelden op het Wilhelminaplein, aan de voet van de Erasmusbrug.