Oriëntalisme en occidentalisme: verschillende visies

Het woord oriëntalisme heeft verschillende betekenissen. Het is de wetenschap van talen en culturen van het oosten. Het is de stroming in Brits bestuur in India gebaseerd op respect voor de Indiase cultuur. Het is ook een kunststroming. Maar de definitie die bovenal het belangrijkst is, is de definitie die Edward Said beschreef in zijn boek Orientalism.

Oriëntalisme en occidentalisme

• Orientalisme
• Occidentalisme
• Kritiek op beide begrippen
• Positieve gevolgen

Orientalisme

Zoals Zachary Lockman schrijft in zijn artikel Contending Visions of the Middle East, is het boek dat Said erover geschreven heeft erg complex en is het erg moeilijk het samen te vatten op een manier dat het recht doet.

Volgens Said is oriëntalisme een bepaalde visie op het Midden-Oosten die deze regio tot de inferieure ander maken met het doel van dominantie. Om een volk te overheersen moet je een bepaalde visie op diens cultuur hebben. Deze visie impliceert dat de cultuur onvolwassen of nog niet af is. Je kijkt dan dus niet naar de rijkdommen van deze cultuur maar naar de gebreken ervan. De gaten moeten dan worden opgevuld en hiervoor zijn overheersers nodig. Westerse projecties zijn zo dominant geworden dat men er niet meer onderuit kan. Daarom is het moeilijk om op een onbevangen manier over het Midden-Oosten te praten.

Het is nadrukkelijk een westers beeld en dus niet een zelfbeeld van het Midden-Oosten. De discours is dus erg belangrijk bij dit begrip, daarmee geeft men het spreken van een bepaalde groep aan. Hoe dit wordt weergegeven is van essentieel belang voor de interpretatie ervan. In het werk van Said is een grote invloed terug te vinden van de Franse filosoof Michel Foucault. Zo wordt een individu gezien als een ‘product’ van zijn of haar culturele en sociale omgeving.

Occidentalisme

Het begrip occidentalisme is een stuk jonger. Ook dit is een woord dat al meerdere betekenissen had, maar het wordt vooral gebruikt als het gaat om ‘beeldvorming over het westen’. De wortels van occidentalisme liggen in de negentiende-eeuwse Duitse Romantiek waarin Duitsland zich afzet tegen het ontmenselijkte, rationele Frankrijk van de Verlichting De schrijvers Buruma en Margalit - zelf eurocentristen in de zuiverste zin van het woord - beschrijven het in hun boek Occidentalisme, het Westen in de ogen van zijn vijanden, als een uitermate negatieve beeldvorming over het westen. De theorie waar het om draait is dat er al eeuwen een soort antiwesterse haat bestaat die ageert tegen het westen dat verkeerd begrepen wordt door de rest van de wereld. De afkeer van de westerse beschaving vanwege het materialisme, de lichtzinnigheid en het individualisme heeft zo de term occidentalisme opgeplakt gekregen.

Occidentalisten zien de stad als decadent, verderfelijk en zielloos en ze keren zich tegen de westerse gedachten van hedonisme en materialisme. Ze zien de wereld dan zelf ook vanuit een soort plattelandsoptiek, waarin vertrouwen, geloof en saamhorigheid hoog in het vaandel staan.

Vijandschap tegen het westen is natuurlijk helemaal niet nieuw. In Japan onderzocht men in de jaren ’40 al hoe het modernisme weerstaan kon worden. Deze zelfde zoektocht is nu ook terug te vinden bij antikapitalisten en godsdienstfanatici en daarom is de term erg actueel.

Op dit moment is de belangrijkste bron van het occidentalisme volgens Buruma en Margalit de islam. Hierbij verwijzen zij naar de geschriften van Sayyid Qutb, die het westen als vijand van de moslims beschouwde. Buruma en Margalit doen in hun boek Occidentalisme, het westen in de ogen van zijn vijanden ook nog een poging om een antwoord te geven op de vraag hoe westerse liberalen zich tegen occidentalisme kunnen verdedigen, en richten dus zo hun blik op de toekomst.

Kritiek op beide begrippen

Kijkende naar historische beeldvorming kan je om deze beide begrippen eigenlijk niet heen. Als je iets bestudeert, moet je ook bestuderen hoe het wordt weergegeven. Als we kijken naar de wereldgeschiedenis, en naar wat de jeugd hier op school van meekrijgt, kunnen we zeggen dat hen een beeld wordt gegeven van de wereld door een westerse bril. Het westerse imperialisme heeft een grote invloed op hoe wij westerlingen de wereld bekijken.

Dit kan gezien worden als een punt van kritiek dat door veel oriëntalisten wordt aangehaald. Daar is vervolgens ook weer een belangrijk punt van kritiek tegenover te zetten. De representaties die Said geeft van het Oosten kunnen namelijk ook ahistorisch, onwerkelijk, en totaliserend worden bezien. Oriëntalisme wordt van veel kanten gevoed, zowel van de kant der onwetendheid, (zoals bijvoorbeeld de schrijver van Kuifje die uit onwetendheid andere volkeren als raar en lomp afbeeld) of godsdienstige groeperingen die dit bewust doen om andere te overtuigen van hun denkbeelden. Het gevaar schuilt er bij Said in dat iedere representatie van het Midden-Oosten vanuit het Westen het stempel oriëntalisme kan krijgen, wat natuurlijk onterecht zou zijn.

Maar ook Buruma en Margalit hebben er een handje van al wat ze tegen te komen op te rapen en te gebruik als munitie om andersdenkenden te bestoken. Hun representatie van het politieke denken van deze eeuw is ook niet altijd even eerlijk. Zo wordt voor het gemak maar iedere tegenstander van een neoliberale wereld occidentalist genoemd. Het neoliberalisme zelf wordt misschien iets te veel verheerlijkt. Niet voor niets is een recensie van het boek Occidentalisme, het westen door de ogen van zijn vijanden te vinden op de website van de VVD.

Het vervallen in stereotypen is dus voor zowel oriëntalisten als occidentalisten een valkuil.

Positieve gevolgen

Behalve kritiek heeft de discussie over deze twee begrippen ook geleidt tot een hoop positieve dingen. Het eerste punt is dat het tot veel nieuw onderzoek heeft geleidt. Met name de conclusies van Said zijn door veel wetenschappers meegenomen en hebben geleidt tot de verfijning van teksten en soms zelfs herformulering.

Een punt waar veel van dit nieuwe onderzoek op in gaat is de invloed van het imperialisme op de westerse cultuur en identiteit. Je zou kunnen zeggen dat Said het Midden-Oosten afschildert als slachtoffer van het westerse imperialisme. Dit is een conclusie die steeds meer wordt aangenomen door andere wetenschappers, en ook wordt bevestigt door de op dit moment bestaande onrust in de regio, gedeeltelijk veroorzaakt door de buitenlandse politiek van de VS, en de steun van veel andere westerse landen hieraan.

De aandacht voor cultuur ten kosten van politieke economie is sowieso een punt van winst die deze discussie met zich meegebracht heeft. Het zijn niet alleen meer cijfers die een rol spelen, maar cultuur neemt nu ook een steeds belangrijkere positie in. Dat is iets waar historici ongetwijfeld verheugt over zijn.