Wat maakt de mens tot mens?

Behalve het probleem wie de voorouder van de mens is geweest, stak niet lang daarna een nieuw vraagstuk de kop op. Huidige antropologen werden geconfronteerd met de vraag wat een mens tot mens maakt. Onderstaand artikeltje probeert licht te werpen op de vondsten uit de vorige eeuw en de meningen daarover.

Don Johanson en Maurice Taieb

In 1972 stonden Don en de Franse geoloog Maurice aan het hoofd van een groep die aan het werk ging in de Driehoek van Afar. Deze driehoek betreft een woestijnachtig gebied ten noordoosten van Addis Abeba. Twee jaar later (in 1974) vond deze groep een reeks kaakbeenderen van 3 tot 3,5 miljoen jaar oud. Volgens Don moesten deze kaakbeenderen worden ondergebracht in de categorie Homo. Don wist zeker dat het niet ging om de kaken van mensapen gelet op de vorm en de relatieve omvang van de tanden. Ook was hij er vrij zeker van dat het evenmin kaken waren van de Australopithecus. Daarom besloot hij Mary en Richard Leakey te vragen de kaakbeenderen te komen bekijken en nodigde hen uit naar Hadar te komen. Zowel Richard als Mary meenden dat de kaakbeenderen in de categorie Homo dienden te worden ingedeeld.

Internationale conferentie van specialisten

Aangemoedigd door de zelden voorkomende eensgezindheid onder de deskundigen die zij geraadpleegd hadden, besloten Don en Richard een internationale conferentie van specialisten te beleggen. Uitgenodigd werden deskundigen op het gebied van de omvang en de vorm van het brein; deskundigen op het gebied van tand- en kaakkarakteristieken; deskundigen op het gebied van rechtop lopenden, en nog vele anderen. Zij vormden met elkaar een panel.

Taak van het internationale deskundigenpanel

De taak van het panel zou zijn om voor eens en voor altijd te bepalen welke afmetingen specimen A het recht zou geven om als mens te worden aangemerkt en dat recht te ontzeggen aan specimen B.

Vondst van het armbeen

Later maakte Don samen met een student-assistent een wandeling langs de ravijnen van Hadar. Boven op een heuvel vond hij een armbeen, waarvan hij dacht dat het een hominide arm zou kunnen zijn. Dit werd door de student-assistent in twijfel getrokken, aangezien die de arm te klein vond en het typeerde als de arm van een aap. Don liep naar het bot en raapte het op. Er lagen een paar stukjes schedel naast. Hij begon de omringende grond aandachtig te bestuderen en ontdekte toen nog meer stukjes been: het waren delen van een wervelkolom, fragmenten van ledematen en een stukje onderkaak. Daarop
toog de ploeg aan het werk. Na twee weken had men ongeveer 40% van een compleet skelet geborgen. Don was met stomheid geslagen: hij had iets gevonden, waar paleoantropologen meer dan een eeuw naar hadden gezocht. Namelijk een redelijk intact skelet (één enkel individu met voldoende bewaard gebleven onderdelen om aan te tonen hoe alles in elkaar zat). Het skelet bevestigde voor het eerst en zonder enige twijfel wat de vorm en omvang van een kleine, rechtop lopende en uitzonderlijk oude hominide was!

Wat is Lucy?

Dit is het door Don Johanson gevonden skelet: klein, 105 cm lang en zeer oud (tenminste drie miljoen jaar), voorzien van het wetenschappelijk specimen-nummer: AL 288-1, maar al vlug aangeduid met de bijnaam Lucy.
Lucy is zonder twijfel een hominide. Haar tanden wijzen daar op. Ze is van het vrouwelijke geslacht, hetgeen af te leiden is uit de vorm van haar bekken. Ze liep rechtop, want dat tonen zowel haar bekken als de beenderen van haar ledematen aan. Lucy was ongeveer 20 jaar oud toen ze stierf, daarop wijzen haar pas opgekomen verstandskiezen. Ze leefde in een moeras of bij een meer, zo blijkt uit de geologische lagen waarin ze werd gevonden.

Typering van Lucy

Onderzocht werd waar het skelet in de evolutielijn paste. Er waren verschillende mogelijkheden:

Is Lucy een Homo?

Volgens Don Johanson niet. Daarvoor is ze volgens Don te klein en haar tanden en bekken lijken te primitief. Het skelet was duidelijk niet zo ver ontwikkeld als de Homo specimens die Richard Leakey in Oost Rudolf vond. Die waren tenminste ruim dertig centimeter langer dan Lucy, wogen de helft meer en hadden bijna zeker een veel grotere herseninhoud.

Is Lucy een Australopithecus?

Mogelijk niet. Ook daarvoor is ze te klein met haar minuscule tanden. Daarom is het mogelijk dat ze een voorbeeld is van een ouder, kleiner type wezen van wie zowel de mens als de Australopithecus afstammen. Wanneer dat waar is, moet het populair geworden denkbeeld als zou de mens rechtstreeks afstammen van de Australopithecus, wellicht overboord worden gegooid. Dan zou de hominide stamboom opnieuw moeten worden getekend waarop Lucy en haar soortgenoten staan als vertegenwoordigers van een geslacht van kleine, voorouderlijke types. Wellicht een soort stamgeslacht waaraan verscheidene takken zijn ontsproten. Er zouden dan twee takken Australopithecinae zijn (een slanke en een robuuste) plus een tak voor de mens.

Onderling verschillende ontwikkelingen

Het is mogelijk dat al 6, 10 of zelfs 15 miljoen jaar geleden een wezen naar voren is gekomen, dat op Lucy leek. Naarmate de millenia verstreken zouden wezens als Lucy die tot de Australopithecus zouden leiden (of tot welke soort dan ook) zich onderling verschillend zijn gaan ontwikkelen. Dat zelfde zou ook gelden voor de tak die tot de mens zou leiden. In deze voorstelling van zaken zou Lucy een zeer laat voorbeeld van het voorouderlijke type zijn geweest dat het heeft volgehouden in een wereld die werd beheerst door die nieuwerwetse Australopithecus en die nieuwerwetse mens. Lucy zelf zou een anachronisme zijn (een overblijfsel uit vervlogen tijden) zonder nageslacht en aan het uitsterven.

Lucy, niet al te exact hominide

De wetenschap zou de zaken enigszins forceren als men probeert Lucy al te exact in de hominide stamboon in te passen. Daarbij zou speculatie over wat Lucy is de veel grotere waarde verduisteren die zij en andere vondsten bij Afar hebben.
Die grotere waarden betreffen:

• 1. de buitengewone volledigheid van Lucy's skelet. Hierdoor is het niet langer nodig om naar de vorm van het been van een vroege hominide te raden door te proberen één model samen te stellen uit fragmenten van een tiental verschillende personen;
• 2. nu de vorm van Lucy zo goed bekend is, moeten er wel theorieën volgen over het menselijk gedrag. Bijvoorbeeld Lucy's bijdrage tot de omstreden kwestie van het lopen op twee benen. (Wanneer precies zijn de voorouders van de mens op hun achterbenen gaan staan en echte wandelaars geworden?) Als het bekken en de benen van Lucy grondig zullen zijn onderzocht, moet het mogelijk zijn om vast te stellen wat sommigen al vermoeden, namelijk dat zij geen uitsluitend op twee benen lopend, slechts op de grond levend en nooit in bomen huizend wezen is geweest.

Opmerking
Afgezien van de beenderen, bestaat het vermoeden dat elk wezen van ongeveer één meter lang dat rechtop loopt, te klein zou zijn om het op de grond uit te houden en voor zijn veiligheid regelmatig zijn toevlucht tot bomen zou moeten nemen.