Darwin's evolutietheorie overdonderde de wereld

Met de publicatie in 1859 van het boek van Charles Darwin "On the origin of species by means of natural selection" (Over de oorsprong van de soorten door middel van natuurlijke selectie) werd de intellectuele en morele Engelse wereld geschokt toen duidelijk werd wat de implicaties waren die voortvloeiden uit dit buitengewoon belangrijke boek.

Kern van het probleem

De kern van deze ontsteltenis was niet dat de evolutie van planten of dieren zo moeilijk te aanvaarden was. Uiteindelijk had men dat zelf ook al ontdekt: door selectieve fok- en kweekmethoden was een aantal huisdieren en een grote verscheidenheid aan gewassen al geevolueerd. Moeilijker dan dat was het feit dat er allerlei vreemde botten van dinosauriers waren opgegraven, die verklaard moesten worden. Daarbij kwam dat er steeds meer bewijsmateriaal boven water gehaald werd waaruit bleek dat de aarde niet 6.000 jaar oud was (zoals de kerken beweerden) maar honderdduizenden en misschien honderden miljoenen jaren. Het moeilijkst te verwerken was echter de veronderstelling dat de mens afstamde van een groep afstotelijke, harige apen en aapachtigen!

Apen en mensapen in het middelpunt van de belangstelling

T.H. Huxley (een vriend van Charles Darwin) publiceerde een diepgaande studie over primaten met als gevolgtrekking dat van alle dieren op aarde de grote apen van Afrika (de chimpansee en de gorilla) het nauwst verwant waren aan de mens. Hieruit volgde dat als er ooit voormenselijke fossielen gevonden werden, zij zouden leiden naar zelfs nog oudere soorten, die voorvaderlijk zouden blijken te zijn voor zowel apen als mensen. En dat die voormenselijke fossielen waarschijnlijk in Afrika gevonden zouden worden.

Moeilijke periode

Voor de aanhangers van de evolutietheorie was het een moeilijke tijd, omdat er in Afrika of waar dan ook een pijnlijk tekort was aan fossielen die op mensen leken. Toen Darwin's boek uitkwam was er nog slechts een fragment bekend in de hele wereld waarvan men vermoedde dat het iets mensachtig was. Het ging om een deel van een schedel dat drie jaar daarvoor gevonden was in een kalksteengrot in het Neander Thal (een dal in Duitsland). Hoewel deze schedel klaarblijkelijk van menselijk of mens-verwante oorsprong was, was hij toch nogal vreemd van vorm. Het was destijds gemakkelijker om te aanvaarden dat die schedel een misvormd exemplaar van de moderne mens was, dan de mogelijkheid te accepteren dat de voorouders van de mens er inderdaad zo hadden uitgezien. Een aantal vooraanstaande geleerden veegde de 'Neanderthal mens" onder de tafel.

Stenen bijlkoppen en ruwe werktuigen

Een ander moeilijk probleem was te ontdekken wie de stenen bijlkoppen en andere ruwe werktuigen gemaakt had als het niet de Neanderthaler geweest was. Die bijlkoppen en werktuigen doken met een verbijsterende regelmaat op uit rivierbeddingen en grotten in heel west-Europa. Intussen maakte een voortschrijdende geologie het mogelijk om de leeftijd van enkele van die werktuigen met enige nauwkeurigheid te berekenen. Aarzelend begon de wetenschappelijke wereld zich te realiseren dat vele van die werktuigen meer dan 20.000 jaar oud waren en sommige meer dan 100.000 jaar. Toch kon er geen bewijs worden geleverd dat ze door mensen gemaakt waren, tenzij men werktuigen en menselijke fossielen samen zou vinden in dezelfde lagen op de bodem van een grot of in dezelfde grindbedding.

De Cro-Magnon mens

Uiteindelijk ontdekte men nog een aantal Neanderthal-fossielen en een groot aantal van een later type (nu bekend als Cro-Magnon mens). Men noemde dit type de Cro-Magnon mens naar de naam van de plaats in Frankrijk waar de eerste overblijfselen daarvan gevonden waren. Het werd langzaamaan duidelijk dat de geschiedenis van de mens in Europa tenminste 100.000 jaar terugging. Paleo-antropologie (de wetenschap die de keten tracht samen te stellen) was inmiddels een respectabele wetenschap geworden, die werd gesteund door degelijk fossiel bewijsmateriaal, al was het niet erg veel.

Wat de wetenschap miste was een mogelijk idee waaruit die fossielen ontstaan waren. Wie de voorzaten van de Neanderthaler waren en hoe zij er uitzagen.