Loppersum, cultuurrijk wierdendorp met veel rijksmonumenten

Loppersum is een begrip geworden in Nederland. Maar dan waarschijnlijk wel in negatieve zin: het is het centrum van de aardbevingsproblematiek in Noordoost-Groningen, die met name in het tweede decennium van de 21e eeuw veel maatschappelijke en politieke onrust teweeg heeft gebracht. Die aardbevingen waren natuurlijk een ramp voor de bewoners van Loppersum en de betreffende regio. En dat is jammer, zonde ook, omdat het de aandacht afleidt van het feit dat juist die regio het landschap en de bebouwing bijzonder fraai zijn. Niet in de laatste plaats door de vele eeuwenoude wierdendorpen met monumentale kerken, molens, grote kapitale boerderijen en villa’s. En in dat geheel is juist het dorp Loppersum een van de mooiste. Zo zijn er alleen al in dit dorp 16 officiële rijksmonumenten (met daarbij nog mooie panden, waaronder veel woningen, die niet in het officiële register zijn opgenomen).

Inhoud

• Gemeente Loppersum / dorp Loppersum
• Molen en meer rijksmonumenten
• Villa's
• Meer monumentale panden
• Aardbevingen

Gemeente Loppersum / dorp Loppersum

Noord-Groningen, het gebied grenzend aan de Waddenzee, bestaat uit de twee regio’s (kwartieren) Hunsingo en Fivelingo. Ook is de streek bekend als het Hogeland. Wie van Middelstum (een ander mooi wierdendorp in de regio) naar Loppersum gaat, steekt eigenlijk over van het gebied dat gevormd is door de voormalige rivier de Hunze (Hunsingo) naar het gebied van de voormalige Fivel (Fivelingo). Dan is Loppersum spoedig bereikt. Het was ooit een belangrijke handelsplaats aan de brede monding van de Fivel die in zee uitmondde tussen Uithuizermeeden en Spijk. Rond 1200 moet het als kerkdorp al bestaan hebben. Voor het in die tijd nog onbedijkte of nauwelijks bedijkte land vormde het mogelijk hoogstijgende zeewater een doorlopende bedreiging. De eerste bewoners wierpen dan ook al vanaf plm. 50 jaar v. Chr. woonheuvels op om er te kunnen leven en werken; in Groningen wierden, in Friesland terpen genoemd.

Zo is ook het dorp Loppersum op een wierde ontstaan. Na de Franse revolutie ontstond de gemeente Loppersum, met behalve Loppersum ook de dorpen Wirdum en Garrelsweer. In 1990 werd zij samengevoegd met de gemeenten Stedum, Middelstum en ’t Zandt; een uitgestrekte gemeente, Loppersum met toen in totaal rond 11.000 inwoners.

Dorp Loppersum

Zoals in de meeste wierdendorpen werd er al spoedig een kerk gebouwd, op de wierde waaraan de verschillende bouwstijlen door de eeuwen heen te zien zijn: de Petrus en Pauluskerk. Uiteindelijk werd de laatgotische stijl kenmerkend. Natuurlijk staat dit gebouw op de Rijksmonumentenlijst. Daar dichtbij loopt over de wierde de centrale dorpsstraat (winkelstraat); vanuit het westen eerst Lagestraat, vervolgens Hogestraat genoemd.

Molen en meer rijksmonumenten

De achtkantige koren- en pelmolen 'De Stormvogel' stamt uit 1849. Hij is sindsdien meerdere malen gerestaureerd. Tegenwoordig wordt de molen op vrijwillige basis bediend.

Behalve de dorpskerk en de molen moet als beeldbepalend monument hotel Spoorzicht (Molenweg 11) genoemd worden. In 1884 werd de spoorlijn Groningen-Delfzijl aangelegd. In 1886 volgde de bouw van het pand. Het is in neoclassicistische stijl ontworpen door de architect Oeds de Leeuw Wieland, die er zelf eerst gewoond heeft (1887-1905).

Niet alleen in de dorpskern en directe omgeving zijn monumenten. Ook de kapitale boerderij Oezingaweer, Zeerijperweg 13 staat op de lijst. Het wordt gevormd door een voorhuis (uit 1913), hals, hoofd- en bijschuur. Ook het bijbehorende koetshuis is een rijksmonument. Deze boerderij is een van de vele, indrukwekkende (heren-)boerderijen die in de regio te vinden zijn. Van Delfzijl tot Zoutkamp, geven ze een deftig cachet aan het landschap, waar de akkerbouw sinds ongeveer eind 18e eeuw het belangrijkst was. Ook tegenwoordig nog; er worden met name veel pootaardappelen verbouwd (vooral voor de export). De vele villa’s in Loppersum houden met name verband met de welvaart, bijvoorbeeld in de champagnejaren van de 19e eeuw, van de akkerbouwboeren op de zeeklei. Als de boer het bedrijf overdeed aan bijvoorbeeld een zoon, dan vestigde hij zich graag in een huis aan de rand van het oude centrum van Loppersum om er te rentenieren – maar wel in een woning die niet veel onderdeed voor het vaak grote kapitale voorhuis waarin hij op de boerderij gewoond had – met natuurlijk het nodige personeel, koets, paarden en dergelijke.

Villa's

Maar liefst 16 rijksmonumenten zijn er alleen al te vinden in het dorp Loppersum. Behalve de kerk, de molen, Spoorzicht en Oezingaweer zijn er negen villa’s op de lijst vermeld, relatief veel aan de Stationslaan, Molenweg en Wirdumerweg.

Rentenierswoning met aangebouwd koetshuis, Stationslaan 2. Gebouwd in 1890, later enige malen verbouwd. Ook nr. 6 is een rentenierswoning, in de zogenaamde eclectische stijl met neo-renaissance-elementen. Nr. 7, wordt op de lijst genoemd als Breidablok. Het is een pand uit 1926 in de stijl van de Amsterdamse School van architect T. van Hoorn, die er, vergelijkbaar met collega De Leeuw Wieland, eerst zelf gewoond geeft. Later werd het een woning met kantoor en garage.

De Leeuw Wieland was ook de architect van het monumentale doktershuis Maira Zuidven aan de Lagestraat 7. Zo ook van Welgelegen, de ambtswoning met hals en koetshuis in eclectische stijl, voor de toenmalige burgemeester S.D. Jensema. Oorspronkelijk gebouwd dus door De Leeuw Wieland in 1907, verbouwd in 1928 door architect A.R. Wittop Koning, die zich in 1917 vanuit het westen des lands vestigde in Groningen. Ook Molenweg 18 is een rijksmonument, als rentenierswoning gebouwd in 1937 door architect H. Rots en in 1956 uitgebreid. (H. Rots woonde in de stad Groningen aan de Westerhaven, zat in het verzet in de Tweede Wereldoorlog en werd in 1944 in Kamp Westerbork gefusilleerd.)

Meer monumentale panden

Behalve de panden die op rijksmonumentenlijst staan zijn er in Loppersum ook nog diverse die er niet op staan maar wel qua bouw en aanzien vergelijkbaar zijn. Een indrukwekkend voorbeeld daar van is de Jugendstillvilla 'Bellevue' (Stationslaan1), ook gebouwd door De Leeuw Wieland in 1890 als notariswoning. Later diende het als onderkomen voor de gemeente en verschillende bedrijven en instellingen.

Station, Wirdumerweg, Raadhuisstraat

Ook het station aan het eind van de Stationslaan maakt indruk. Het werd gebouwd een jaar voor de opening van de spoorlijn in 1884.

Via de Singel (linksaf vanaf Bellevue) kan naar de Wirdumerweg gewandeld worden. Nr. 21 werd in 1930 gebouwd naar plannen van architect T. van Hoorn (in de stijl van de Amsterdamse School, met elementen van het Expressionisme.) Terug via de Petrus en Pauluskerk en Kerkpad/markt is rechts de Raadhuisstraat (richting Molenweg). Daar is op nr. 4 het voormalige raadhuis uit 1924-’25, naar plannen van J. Benninga, die samen met collega T. van Hoorn het architectenbureau Benninga en Van Hoorn opzette en later alleen voortzette.

Opvallend is ook het grote pand aan het eind van de Raadhuisstraat (naast het voormalige postkantoor Raadhuisstraat 7). Het is als notarishuis gebouwd en later fraai in stijl gerestaureerd. Er tegenover is ook een villa, met erker, dit keer weer in eclectische stijl.

Koninklijk bezoek

Niet alleen de Lopster bevolking zelf, vele andere Groningers, noordelingen, toeristen en recreanten bewonderen en bezoeken graag Loppersum. Ook het koningshuis is er enige malen op bezoek geweest. In 1929 waren dat koningin Wilhelmina en prins Hendrik. In 1965 bezocht koningin Juliana de Petrus en Pauluskerk. In 1990 vierden koningin Beatrix met familie en gevolg Koninginnedag in Loppersum. Velen zullen zich de mooie TV-beelden daarvan nog herinneren.

Aardbevingen

En nu, na de aardbevingen in verband met de gaswinning, die met name sinds 2003 ook landelijk in het middelpunt van de belangstelling staan? Het positieve beeld is er ongetwijfeld door vertroebeld. Maar de gemeente en betreffende commissies, bureaus etcetera doen hun uiterste best om wat beschadigd is te herstellen en er weer een leefbaar, duurzaam geheel van te maken. In 2018 werd besloten op den duur geheel met de gaswinning te stoppen. Spoedig zal dus het positieve, mooie cultuurbeeld weer snel hersteld zijn.

Lees verder

• Wierdenroute Noord-Groningen: Baflo-Loppersum-Bedum-Winsum
• Het Groninger kustgebied: De Eemshaven en Delfzijl
• Het Groninger kustgebied: water, kwelders en wierden