IJspret, tradities en 'koek-en-zopie' tijdens de Gouden Eeuw

Het begrip koek-en-zopie stamt al uit de Gouden Eeuw. In de 17e eeuw woedde er een kleine ijstijd in Nederland, die in 1430 begon en tot circa 1830 duurde. De zomers waren kort en de winters waren extreem koud en duurden lang. Op het ijs werden kraampjes neergezet waar de schaatsers zich met name aan de 'zopie' konden verwarmen, een warme alcoholische drank met kruiden. Koek-en-zopie was destijds niet het enige wat uitgebaat werd op het ijs. De 'ijspret' in de Gouden eeuw bestond ook uit goktenten en bordelen.

• Wintertijd betekende ijspret
• Wetteloosheid op het ijs
• Populariteit van het schaatsen op natuurijs
• Betekenis van koek-en-zopie
• Recept van de originele zopie

Jaarlijks houdt de vorst de gemoederen aardig bezig in Nederland. Zal de vorstperiode lang genoeg aanhouden zodat we kunnen schaatsen op natuurijs? Als het begint te vriezen, gaat bij menig Nederlander het bloed sneller stromen.

Wintertijd betekende ijspret

Met name in het Rijksmuseum Amsterdam kun je 17e-eeuwse winterlandschappen bewonderen, die laten zien dat ijspret eigenlijk tijdloos is. Door de schilderijen hebben wij nu een goed beeld hoe Holland er in de Gouden Eeuw, in de winter, moet hebben uitgezien.

Op de schilderijen zie je verliefde stelletjes zwierend over het ijs gaan, kinderen met sleetjes, een uitspanning waar het volk zich kon warmen aan de zopie en jongens die aan het kolven waren. Kolven, een oer-Hollandse sport, was een zeer geliefde bezigheid onder jongeren, die je kan betitelen als de voorloper van ijshockey.

Wetteloosheid op het ijs

Alle rangen en standen, waaronder de adel, de burgerij en arbeiders vermaakten zich op het ijs. Op het ijs waren geen verschillen in rangen en standen. Prinsen en graven verwarmden zich bij hetzelfde haardvuur als poepscheppers, scharensliepen en dekenmakers.

Wellicht was het ijsvermaak in de Gouden Eeuw populairder dan nu in de 21e eeuw. De taferelen op de winterlandschappen van de Nederlandse meesters laten ook zaken zien die minder lieftallig zijn. In de 17e eeuw waren er wetten voor op het water en voor op het land maar op het ijs golden deze regels niet.

Door de wetteloosheid op het ijs werd het ijsvermaak een vrijbrief voor gokkers, hoerenlopers, charlatans, waarzeggers en andere kleine criminelen. In de uitspanningen werd flink gegeten en alcohol was er in overvloed. Het water in de dorpen en steden veranderde in de wintermaanden in een pretpark.

Populariteit van het schaatsen op natuurijs

Het vertier, de carnaval-achtige taferelen, koek- en zopietentjes, de ijspret voor jong en oud en het ontbreken van sociale rangen op het bevroren water heeft bijgedragen aan de eeuwenlange feestvreugde op het ijs. Dit zou een verklaring kunnen geven voor het feit dat de eeuwenoude traditie van schaatsen op natuurijs nog steeds springlevend is en nog steeds immens populair.

Oplichters, gokkers, dronkenlappen en dames van lichte zeden zal je niet zo snel meer tegenkomen op de bevroren plassen, sloten, beken, vaarten en meren, anno 2018. Wel gezellige kraampjes waar je iets kunt eten of drinken, de zogenaamde koek-en-zopietentjes.

Betekenis van koek-en-zopie

Koek-en-zopie is een begrip dat staat voor kraampjes op het ijs, waar je even kunt uitrusten en wat kan eten en drinken. Het woord zopie of sopie betekent een borreltje of een slokje en niet warme chocolademelk wat veel mensen denken. Omdat er in de 17e eeuw geen wetgeving was voor sterke drank op het ijs, had de zopie een behoorlijk alcoholpercentage. De zopie werd zo heet mogelijk gedronken om lekker op te warmen. Om niet te snel aangeschoten te raken van de zopie werd er een flink stuk koek bij geserveerd.

In de hedendaagse koek-en-zopie wordt voornamelijk koek, snoep, erwtensoep, frisdrank en warme chocolademelk (al dan niet met rum) aangeboden.

Recept van de originele zopie

Zopie is dus geen chocolademelk. Het is donker bier (1 liter) dat aan de kook wordt gebracht met een pijpje kaneel, twee kruidnagels en twee schijfjes citroen. Na zo'n twintig minuten haal je de kruiden en citroen uit het bier en voeg je al roerend 125 gram basterdsuiker toe. Het onverwachte ingrediënt van zopie zijn twee rauwe eieren die aan het mengsel worden toegevoegd, dit om samen met de suiker het bier te binden. Als laatste schenk je er nog twee deciliter rum bij. Een hartversterkertje die heet gedronken dient te worden.