Michael Unterguggenberger: een korte levensschets

De naam Michael Unterguggenberger komt niet vaak voor in de annalen van de geschiedenis. Alleen in kringen van monetaire hervormers wordt zijn naam met enige regelmaat genoemd. Hij wordt daar geëerd als de man die in tijden van ernstige economische crisis een lokaal geldsysteem heeft ingevoerd en tot een groot succes heeft gemaakt. Maar wie was die man die als burgemeester het Oostenrijkse stad Wörgl in sombere tijden weer wat hoop gaf?

Ouders

Michael Unterguggenberger is op 15 augustus 1884 geboren in een katholiek gezin in het stadje Hopfgarten im Brixenthal in Oostenrijk. Zijn vader, Josef Unterguggenberger, was een eenvoudige arbeider en afkomstig uit Lungau, op de grens tussen Tirol en Karintie. Zijn moeder Emerentia Hauser was de dochter van Michael Hauser die als smid in Hopfgarten werkte. Een tijdje ging het de familie Unterguggenberger voor de wind dankzij hun kundigheid in het maken van zeisen. Door de industriële revolutie werden zeisen echter steeds minder gebruikt. Het inkomen van de Unterguggenbergers daalde gestaag en ze vervielen tot een armoedig boerenbestaan al voordat Michael geboren werd.

Michael als kind

De kleine Michael had een zwakke gezondheid. Met name zijn longen zouden hem zijn leven lang parten spelen. Op twaalfjarige leeftijd verliet hij de school om te gaan werken als hulpje bij een lokale zagerij. Het gezin had een extra inkomen hard nodig, ook al om de twee broers die na hem geboren werden te kunnen voeden. Michael legde zich echter niet neer bij zijn lot. Van het weinige geld dat hij voor zichzelf mocht houden, betaalde hij een opleiding als monteur bij een lokale werkplaats. Na de succesvolle afronding mocht hij reizen door Oostenrijk. Hij bezocht de gebieden van de voormalige Oostenrijkse monarchie, van het Bodenmeer tot aan de Roemeense grens en Galicië (het huidige Oekraïne). In Liegnitz (Silezië) werd hij geboeid door wat de vakbonden deden voor arbeiders en werd vol overtuiging lid van de nationale vakbond voor metaalarbeiders.

Terugkeer naar Tirol

Na zijn terugkeer in Tirol, in 1905, verkreeg hij in Wörgl een baan als treinmachinist bij de spoorwegen. Daar ging hij ook wonen. Drie jaar later trouwde hij met Maria Ender die afkomstig was uit zijn geboorteplaats Hopfgarten. Zij kregen samen twee kinderen: Hans en Michael. In 1917 echter overleed Maria aan longtuberculose. De twee kinderen werden daarna opgevoed door een tante van Unterguggenberger.

Politiek actie bij de spoorwegen en in Wörgl

IIn 1912 werd hij gekozen tot lid van de Personalkommission - een soort medezeggingsraad - van de Oostenrijkse spoorwegen. In die functie wist hij het aantal vakbondsleden van ongeveer 100 naar zo’n 800 te vermeerderen. Unterguggenberger bleek over een enorm talent voor netwerken te beschikken, een talent dat hem zijn hele leven zou bijblijven. Het zorgde er ook voor dat hij vrij snel na zijn toetreden tot de Sozialdemokratischen Partei in 1919 gekozen werd tot lid van de gemeenteraad van Wörgl.

In 1916, tijdens de eerste Wereld Oorlog dus, moest hij aan het front werken als treinmachinist en vervoerde daar vooral militaire voertuigen en instrumenten van en naar het gevechtsfront. Maar het waren niet de gebeurtenissen buiten de trein die zijn leven verder zouden bepalen. Tijdens een van die transporten vond hij in een wagon een exemplaar van een blad dat de titel Der Physiokrat droeg. De fysiocraten behoorden tot de weinige denkers die aandacht hadden voor geld en het effect van geld op mens en maatschappij. Unterguggenberger raakte gefascineerd en kreeg nu ook theoretisch aandacht voor de oorzaken van de ellende die hij om zich heen zag. Het bleef niet bij dat ene blad alleen. Al snel bestudeerde hij de werken van Marx en Engels en andere sociaal georiënteerde denkers. Tot zijn leesvoer behoorde ook een biografie van de automagnaat Henry Ford. Maar het meest van al raakte hij geboeid door de opvattingen van Silvio Gesell. Deze Duitse zakenman had een aantal verhandelingen geschreven over het vigerend monetair systeem. Hij zag het als de belangrijkste oorzaak van allerhande economische crises. Jaren later, toen Unterguggenberger zich een positie in de politiek van Wörgl had veroverd, kreeg hij de kans om de opvattingen van Gesell in de praktijk te toetsen.

De muziek en zijn tweede vrouw

In 1922 trouwde hij voor de tweede keer. Zijn nieuwe vrouw, Rosa Schnaiter, kwam uit een muzikaal en aanvankelijk reizend gezin dat in Wörgl was neergedaald en daar uiteindelijk het populaire Café Central runde. Dat paste goed bij Unterguggenberger die ook zeer muzikaal was en zichzelf een aantal instrumenten (harmonica, citer, dwarsfluit) had leren bespelen. Al op 17-jarige leeftijd, in 1901, was hij lid geworden van een het plaatselijk arbeidersorkest (Arbeitermusikkapelle) dat zich onder leiding van de dirigent Johann Thummer een uitstekende reputatie had verworven. De Arbeitermusikkapelle was een van de twee orkesten van Wörgl. Het andere, Bürgermusikkapelle, bestond voornamelijk uit leden van de burgerij. Ook deze had een prima reputatie. In latere jaren, nadat hij zich een vooraanstaande plek in de burgerij had veroverd, bleef hij musiceren bij het Arbeitermusikkapelle.

Unterguggenberger speelde niet alleen muziek, hij componeerde ook. Ter ere van het tien-jarig bestaan van zijn orkest had hij een mars gecomponeerd (Erinnerungs-Festmarsch). Zijn politieke overtuigingen stonden daarin sterk op de voorgrond door het hergebruik van melodieën opgenomen die binnen de arbeidersbewegingen veel gespeeld werden.

Zijn vrouw Rosa Schnaiter bleek overigens naast haar interesse voor muziek ook een goede neus voor zaken te hebben. Ze zette een succesvol productiebedrijf op voor confectiekleding en runde het voortreffelijk. Over geldgebrek hat het gezin Unterguggenberger niet te klagen. Drie kinderen kwamen voort uit dit huwelijk: Alois, Rosa Augusta en Silvio.

Burgemeester

Na negen jaar als gemeenteraadslid gefungeerd te hebben, werd Unterguggenberger in 1928 door zijn partij voorgedragen als kandidaat-burgemeester. Hij moest het opnemen tegen de kandidaat van de burgerlijker partijen: Joseph Gollner. Na telling van de stemmen bleken beide kandidaten echter precies evenveel stemmen (12) te hebben. Om uit de patstelling te komen werd er geloot. Gollner won de loting en Unterguggenberger werd aangesteld als vice-burgemeester. Drie jaar later werd er een nieuwe verkiezing gehouden. Ook dit keer staakten de stemmen, maar nu wees het lot Unterguggenberger aan. In 1931 werd hij op 47-jarige leeftijd burgemeester van Wörgl. Al die tijd dat hij in de politiek zat was hij in dienst van de spoorwegen gebleven, maar nu nam hij ontslag. Longzwakte (astma) was de reden om zich zelf niet te zwaar belasten.

In zijn tijd als gemeenteraadslid, vice-burgemeester en burgemeester besteedde hij veel aandacht aan nieuwbouw ten guste van de gewone bevolking. Op zijn initiatief werd een kerkhof in het bos gebouwd, een nieuw zwembad, een uitbreiding van het ziekenhuis en een Spitalskirche gebouwd. Ook de uitbouw van de gemeentelijke watervoorzieningen en de elektrificatie van Wörgl hadden zijn speciale aandacht.

Unterguggenberger bleef een man die aan zijn principes vasthield. Vlak na zijn aantreden als vice-burgemeester zegde Unterguggenberger bijvoorbeeld zijn lidmaatschap van de katholieke kerk op. De aanleiding was het spreekverbod dat de bisschop van Graz had opgelegd aan de theoloog Johannes Ude. Ude was een persoonlijke vriend van Unterguggenberger en zijn uittreden was een duidelijke protest tegen het optreden van de bisschop.

Lokaal geld

Snel na zijn aantreden als burgemeester begon Unterguggenberger met het project dat hem een kleine maar zekere plek in de geschiedenisboeken zou bezorgen. Hij voerde rond 1932 een nieuw lokaal geldsysteem in om de gevolgen van de ernstige economische crisis - volgend op de New Yorkse beurskrach van 1929 - te bestrijden. Het was een uitgelezen kans om zijn kennis van het werk van Gesell in praktijk te brengen. De keuze voor een Geselliaanse aanpak was beslist opvallend. Zijn Sozialdemokratische Partei was qua ideologie een door en door Marxistische partij terwijl Gesell bijzonder weinig waardering had voor het werk van Marx. Marx zou de crises willen oplossen door stakingen en revoluties die uiteindelijk moesten leiden tot het collectieve bezit van alle productiemiddelen. Gesell daarintegen was een ferm voorstander van de vrije markt en van het persoonlijk eigendom. Maar toch was Gesell geen kapitalist. Zijn analyse kwam er op neer dat de werking van het vigerende monetair systeem de vrije markt in de weg zit omdat veel te gemakkelijk geld met geld verdiend kan worden. Dat zou de werking van een vrije markt in goederen en diensten schaden en wel in zo ernstige mate dat perioden van grote armoe voor grote delen van de bevolking vrijwel onvermijdelijk worden. Voor Gesell - overleden in 1930 - was de crisis van die jaren dan ook bepaald geen verrassing. Kortom: de keuze van Unterguggenberger voor een Geselliaanse aanpak lag niet onmiddellijk voor de hand en getuigt van een onafhankelijke geest.

Unterguggenberger’s talent van netwerken en de ernst van de crisis in Wörgl zorgde voor de bereidheid om een experiment met lokaal geld te beginnen. De werkeloosheid en de sociale onrust baarden iedereen veel zorgen en niemand wilde welke oplossing dan ook tegenwerken. Met zijn talent voor netwerken wist Unterguggenberger mensen met zeer verschillende politieke achtergronden enthousiast te krijgen. Ook de medewerking van de lokale middenstand kwam door zijn grote inzet tot stand. Door dit experiment, waarvan de uitvoering en de achtergrond beschreven zijn in Lokaal geld, negatieve rente en het wonder van Wörgl , wist men met behoorlijk succes de werkeloosheid in Wörgl en het verval van de stad te keren. Totdat de Oostenrijkse nationale bank er een eind aan maakte en Wörgl weer snel liet afzakken naar de beroerde situatie waarin het voor de start van het experiment verkeerde.

Het einde van zijn politieke loopbaan

Het was niet alleen met ander geld waarmee hij de crises probeerde te bezweren. Ongeveer een jaar het gedwongen stopzetten van het experiment, in 1934, zag hij zich geconfronteerd met een gewelddadige opstand. Grote aantallen arbeiders ageerden fel tegen armoe en onderdrukking. Hij probeerde deze gewelddadige opstand met woorden te keren, maar faalde daarin omdat zijn partijgenoten wel de wapens opnamen. Zijn naaste medewerker in de strijd tegen het geweld, Franz Wesenauer, moest na een tijdje Unterguggenberger het volgende mededelen: "Herr Kooperator, aus ist es; meine Leute folgen mich nicht mehr. Seit einer Stunde wird geschossen." Wat hem wel lukte was om de commandant van de gendarmerie, Oberstleutnant Steiner, er toe over te halen zo'n anderhalf uur met zijn optreden te wachten. De korte afkoelingsperiode had zijn effect omdat er in de toch nog volgende strijd niet meer dan 5 gewonden vielen. Desondanks - en mede als gevolg van een nationaal verbod op alle linkse partijen - werd hij uit zijn ambt ontheven. Het voltallige bestuur van Wörgl werd vervangen door een door de staat aangestelde executeur. Unterguggenberger zelf kreeg twee dagen huisarrest.

Het bericht dat over de afzetting en het huisarrest in de lokale krant (Wörgler Nachrichten) verscheen zegt boekdelen over de reputatie die Unterguggenberger genoot.


Het nationaal verbod op alle linkse partijen, inclusief de Sozialdemokratische Partei, leidde er uiteindelijk toe dat Unteruggenberger zich terugtrok uit de politiek. Hij hield nog een aantal lezingen over het experiment met lokaal geld en ging daarvoor zelfs naar Zwitserland en Tsjechoslowakije. Maar zijn actieve loopbaan was voorbij. Twee jaar later, op 19 december, 1936 overleed hij op 52-jarige leeftijd. In een laatste terugblik op zijn leven vatte hij zijn opvattingen samen. Het bestuderen van Marx, Engels en Gesell, hadden hem naar eigen zeggen niet tot een Marxist gemaakt, ook niet tot een revolutionair, maar tot een tot een aanhanger van de opvattingen van Silvio Gesell. Dat zal hem door zijn partijgenoten niet altijd in dank zijn afgenomen.

Hoe het ook zij, het pragmatisme van Unterguggenberger en zijn talent voor netwerken hebben geleid tot een van de meest succesvolle experimenten ooit met een alternatief geldsysteem. Dat het niet meer dan een tijdelijk succes is geweest, is te wijten aan de heersende machten die het onder bedreiging met geweld voortijdig stopgezet hebben. Maar ook de opvattingen van Gesell hebben door dit experiment een steviger grondslag gekregen. Het idee dat de werking van het geld in sterke mate andere economische en sociale ontwikkelingen stuurt is door Gesell in het leven geroepen en, onder andere, door Unterguggenberger in leven gehouden.

Lees verder

• Lokaal geld, negatieve rente en het wonder van Wörgl