Van advent tot driekoningen klinkt de midwinterhoorn

In grote delen van de Achterhoek, Twente en de Veluwe klinkt vanaf de eerste adventsdag tot drie koningen, de midwinterhoorn. Het kenmerkende klagende geluid is zes weken lang te horen en draagt ver over de weilanden en akkers. De roep van de midwinterhoorn hoort onmiskenbaar bij de kersttijd. Een mooi geluid en meteen te herkennen als de midwinterhoorn. Wie het geluid eenmaal hoort weet de tweede keer meteen: de midwinterhoorn!

• Het uiterlijk van de midwinterhoorn
• Handgemaakt
• Het geluid
• Om de beurt blazen
• De betekenis
• Volkscultuur

Het uiterlijk van de midwinterhoorn

De midwinterhoorn is een handgemaakt houten blaasinstrument met een lengte vanaf 1 meter tot 1.60 meter. De hoorn is van binnen hol en loopt van mondstuk tot het uiteinde, langzaam toe in diameter. Het mondstuk, de happe genoemd, wordt meestal opzij gemaakt, zodat de midwinterhoornblazer tegen de zijkant van de hoorn blaast. Het mondstuk kan ook bovenin de opening van de hoorn geplaatst worden. De natuurtonen, tonen door in de holle hoorn te blazen, worden gemaakt door het trillen van de lippen. Het zijn klagende, melancholische en imponerende klanken die tegen de langste nacht van het jaar, ver dragen.

Handgemaakt

Een midwinterhoorn maken is vakwerk. De bouwer, vaak ook zelf een fervent midwinterhoornblazer, is er lang mee bezig. Eerst het geschikte hout zoeken. Zacht hout zoals van de berk, els of wilg mét een lichte kromming, is het meest perfecte stuk hout. Dit moet zeker een half jaar drogen met de bast er omheen. De bast wordt vervolgens verwijderd en het hout wordt in klemmen gezet om niet te barsten. Dit wordt dan nog een half jaar te drogen gezet.

Het maken

Dan begint pas het maken van de midwinterhoorn. Een model van de hoorn wordt op het hout getekend en geschuurd tot een mooie ronde vorm overblijft. Met een lintzaag wordt de ronde vorm doormidden gezaagd om vervolgens met een guts uitgehold te worden tot een wanddikte van 1 centimeter. De binnenkant wordt gladgeschuurd en de twee helften worden aan elkaar gelijmd of gebonden. Opzij wordt dan (wanneer hiervoor gekozen wordt) het gat voor het mondstuk geboord en dan is pas te horen of er een mooi geluid in zit. De midwinterhoorn wordt afgelakt en op het gat wordt een mondstuk gesneden uit vlierhout of pitriet, geplaatst. Gemiddeld werkt een midwinterhoornblazer zo’n 40 uur aan het maken van de hoorn.

Nat of droog

Er zijn ‘natte’ midwinterhoorns en ‘droge’ midwinterhoorn. Bij de droge midwinterhoorns wordt tijdens het bouwen beide helften aan elkaar gelijmd met houtlijm. Bij de natte hoorn wordt er op de twee helften een biezenmat gelegd en op sommige plekken worden de helften met bies gebonden. Om ze luchtdicht te maken gaat de hoorn in de waterput zodat het bies en hout gaat opzwellen en de naad zich luchtdicht gaat sluiten. De natte midwinterhoorn moet ook in het water bewaard worden. Dit is wat de natte hoorn erg zwaar maakt.

Het geluid

Door op het mondstuk te blazen komt er lucht in beweging en door de trilling van de lippen wordt er een toon gevormd, versterkt door de holle vorm van de hoorn. Het geluid van de midwinterhoorn. In de Achterhoek wordt dit geluid d’olde roop genoemd en in Twente ‘n oalden roop (de oude roep). Van belang voor de blazer om er geluid uit te krijgen, is een goede oefenconditie (lipspanning en longinhoud) en volharding. Mogelijk is het dan om er vijf tonen uit te krijgen. De natuurtonen. Tonen die ontstaan wanneer datgene waar op geblazen wordt, hol is van binnen. Ook uit een stuk tuinslang zijn natuurtonen uit te krijgen. De vijf natuurtonen worden van laag naar hoog en andersom geblazen. De klank van de toon verschilt per hoorn en is afhankelijk van:

• de lengte. Een midwinterhoorn van 1 meter en 55 centimeter is een hoorn in D en een midwinterhoorn van 1 meter 35 is een hoorn in F;
• de houtsoort. Een midwinterhoorn van essenhout bijvoorbeeld heeft een vrij schelle klank en een midwinterhoorn van lindehout heeft een hees en donker geluid.

Om de beurt blazen

In Twente, de Achterhoek, het zuidoosten van Drenthe langs de Duits-Nederlandse grens en de Veluwe is tussen advent en driekoningen de roep van de midwinterhoorn vaak te horen. Er worden demonstraties gegeven van het bouwen van een hoorn en wandeltochten georganiseerd. Wandeltochten waar bij diverse plekken de midwinterhoornblazers staan. Vaak met twee blazers of meer. Opvallend is dat er altijd één blazer actief is. Nooit samen. Wanneer de midwinterhoornblazer de roep doorgeeft blazen de anderen niet of nemen even pauze om het vervolgens over te nemen. Het is natuurlijk ook zwaar om de midwinterhoorn te bespelen. Qua conditie (ademhaling en lipcontrole) en gewicht van de hoorn. En toch is dit niet de reden waarom ze elkaar afwisselen. Het is niet correct te blazen als een andere blazer speelt.

De betekenis

Wanneer de roep van de midwinterhoorn te horen valt, zit er een boodschap in. Het is in de kersttijd (de eerste adventszondag) en het kondigt de geboorte van het Kerstkind aan. Maar ook is het vroeg donker in de periode van advent tot drie koningen. De astronomische winter (rond 21 december) begint in de adventtijd. Met het blazen op de midwinterhoorn moet het donker verdreven worden en het Licht geroepen worden. Het Licht van het Kerstkind maar ook het licht en de warmte van de zon die weer richting Kreeftskeerkring (lente) gaat. Een gebruik wat ook vroeger, rond 60 jaar na Christus, gedaan werd door de Germanen en Saksen. Toen werd de midwinterhoorn geblazen tijdens de laagste zonnestand (de winterwende). Een gebruikt wat rond 1815 weer in ere hersteld werd in de buurt van Winterswijk (Achterhoek).
De roep van de midwinterhoorn kreeg er in sommige tijden bedoelingen bij. Zoals:

• de boze geesten wegjagen
• smokkelaars langs de Nederlands/Duitse grens waarschuwen voor de marechaussee. Tijdens de eerste wereldoorlog is dit uit overlevering naar voren gekomen.
• onderduikers waarschuwen. In de tweede wereldoorlog was de roep van de midwinterhoorn een waarschuwingssein.

Volkscultuur

Het blazen van de midwinterhoorn is op 13 december 2013 op de lijst van het National Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed geplaatst. Een lijst met erkende en waardevol geachte Nederlandse tradities.