mijn kijk op

De verwaterde betekenis van water

Hilary Putnam geeft in zijn tekst Meaning and Reference argumenten voor zijn visie op woordbetekenis. Hij is een verdediger van het semantisch externalisme: het idee dat de betekenis van een woord niet alleen wordt bepaald door de psychologische staat van de spreker (of denker), maar ook door iets daarbuiten. Dit betekent dat twee mensen met exact dezelfde psychologische staat, hetzelfde kunnen zeggen en toch iets anders kunnen bedoelen, zonder dat ze het weten. Putnam gebruikt voor het bereiken van deze conclusie een bekend gedachte-experiment, dat van ‘Twin Earth’. Volgens mij is dit experiment echter helemaal niet zo eenduidig, en geen goed argument voor Putnam’s conclusie. Nu zal ik geen argumenten gaan geven tegen het semantisch externalisme op zich, maar tegen Putnam’s argument van Twin Earth ervoor. Ik denk dat Putnam een grote redeneerfout maakt en ik zal uitleggen waarom.

Het gedachte-experiment

Laat ik eerst uitleggen hoe Putnam het gedachte-experiment beschrijft. Er is een planeet die we ‘Twin Earth’ noemen. Deze planeet is precies zoals de aarde, op een klein verschil na. Dat betekent dat het er precies hetzelfde uitziet als op aarde, er mensen wonen, mensen die zelfs onze talen spreken. Het enige verschil tussen Aarde en Twin Earth is dat er in de aardse rivieren en meren H2O is, en in de rivieren en meren op Twin Earth een andere vloeistof, met een andere chemische formule die Putnam afkort met XYZ. Of sterker nog, op elke plaats waar je op Twin Earth H2O zou verwachten, net zoals op Aarde, is op Twin Earth XYZ te vinden. H2O en XYZ hebben een verschillende chemische formule, maar verder zijn ze niet van elkaar te onderscheiden, bij normale temperaturen en een normale druk. Natuurlijk is het sterk dat deze planeet echt zou kunnen bestaan, dat alle andere eigenschappen ervan hetzelfde als op Aarde zouden kunnen zijn, als het water er anders is, maar daar gaat het hier niet om. Waar het om gaat is het gebruik van het woord ‘water’ en wat het woord eigenlijk betekent en waar het naar verwijst.

Water op Twin Earth

Wat Putnam zegt is het volgende: “Note that there is no problem about the extension of the term ‘water’: the word simply has two different meanings (as we say); in the sense in which it is used on Twin Earth, the sense of waterTE, what we call ‘water’ simply isn’t water, while in the sense in which it is used on Earth, the sense of waterE, what the Twin Earthians call ‘water’ simply isn’t water.” Ofwel, het woord ‘water’ heeft op Aarde een andere betekenis dan op Twin Earth. Ik denk niet dat Putnam hier gelijk heeft, maar ik zal voor de uitleg van het gedachte-experiment even aannemen dat het wel klopt wat hij zegt. Nu gaat Putnam terug naar het jaar 1750, toen mensen op Aarde nog niet wisten dat water uit H2O bestond. Ook mensen op Twin Earth zouden niet geweten hebben wat XYZ was. Op aarde liep iemand rond, Oscar1, en op Twin Earth zijn dubbelganger, Oscar2. Zij hadden precies dezelfde ideeën over wat ‘water’ was, maar, de term ‘water’ verwees op Aarde naar H2O en op Twin Earth naar XYZ, al wisten de personen zelf niet dat dat zo was. De woorden hadden een verschillende extensie. “Oscar1 and Oscar2 understood the term ‘water’ differently in 1750 although they were in the same psychological state, and although, given the state of science at the time, it would have taken their scientific communities about fifty years to discover that they understood the term ‘water’ differently. Thus the extension of the term ‘water’ (and, in fact, its ‘meaning’ in the intuitive preanalytical usage of that term) is not a function of the psychological state of the speaker by itself.” Putnam denkt hiermee dus bewezen te hebben dat woordbetekenis niet alleen wordt bepaald door de psychologische staat van een persoon, maar ook door iets daarbuiten.

Problemen met het experiment

Nu is het intuïtief erg aannemelijk dat het klopt wat Putnam zegt, daarom is het een sterk gedachte-experiment, maar als je goed kijkt, doet hij toch een paar overhaaste aannames die zijn conclusie nodig heeft om geldig te zijn. Laat ik beginnen bij zijn idee dat het woord ‘water’ op Aarde een andere betekenis heeft dan op Twin Earth. Is dit wel zo vanzelfsprekend? Ik zal een ander voorbeeld dan water gebruiken om te laten zien dat dat de vraag is, een voorbeeld aangehaald door Jaegwon Kim. Jade wordt als edelsteen gebruikt en is te herkennen aan zijn groene kleur. Vroeger dacht men dat het een mineraal was, maar later is gebleken dat er eigenlijk twee verschillende mineralen zijn die we allebei ‘jade’ noemen, en die haast niet van elkaar te onderscheiden zijn. Ze hebben dezelfde groene kleur en dezelfde hardheid. Jade bestaat uit jadeïet of nefriet, stoffen die op atomair niveau niet eens op elkaar lijken. Stel nu dat twee mensen, in dezelfde psychologische staat, zeggen: “Dit is jade,” en ze wijzen naar een edelsteen. Maar dit gebeurt een tijd geleden, toen men nog niet wist dat zowel jadeïet als nefriet bestonden. De een wijst naar jadeïet en de ander naar nefriet, betekenen hun uitspraken dan verschillende dingen? Dit klinkt niet logisch. Het lijkt er meer op dat jade niet de naam is van een natuurlijke soort, maar een verzamelnaam waar twee natuurlijke soorten onder vallen, jadeïet en nefriet. ‘Jade’ is een categorie, al dacht men vroeger dat het een natuurlijke soort was. Kan hetzelfde niet gelden voor water? Zouden H2O en XYZ niet gewoon soorten water kunnen zijn?

De taalgemeenschap

Putnam denkt van niet. “Suppose I point to a glass of water and say ‘this liquid is called water.’ My ‘ostensive definition’ of water had the following empirical presupposition: that the body of liquid I am pointing to bears a certain sameness relation [...] to most of the stuff I and other speakers in my linguistic community have on other occasions called ‘water.’” Of wij nu weten waar water uit bestaat of niet, en of er nu een stof bestaat die we niet van water zouden kunnen onderscheiden of niet, dat maakt niet uit. Met ‘water’ bedoelen wij de stoffen die dezelfde vloeistof zijn als de vloeistof in het glas die wij ‘water’ noemen. En ‘wij’ zijn de sprekers van onze taalgemeenschap. Maar, de mensen op Twin Earth spreken dezelfde taal als de mensen op Aarde. Behoren zij dan niet tot dezelfde taalgemeenschap? Dat zou betekenen dat ‘water’ een woord is, waar zowel H2O als XYZ mee bedoeld worden. Dit is hoe Eddy M. Zemach reageert op Putnam. “Since (again, by hypothesis) water(TE) is no less abundant than water, it follows that most of the stuff I and other speakers of English call "water" is neither H2O nor XYZ but (H2O v XYZ). Therefore the extension of 'water' as used on Earth and on Twin Earth is identical.” Ook als je het probleem zo bekijkt, wordt duidelijk dat ‘water’ misschien beter als overkoepelende naam voor H2O en XYZ kan worden gezien dan als twee verschillende woorden die een andere betekenis hebben.

Overhaaste aannames

Natuurlijk zou Putnam het er niet mee eens zijn dat de mensen op Twin Earth tot onze taalgemeenschap behoren. En hier zijn ook best argumenten voor te geven. Immers, je zou kunnen stellen dat er tussen de mensen binnen een taalgemeenschap een bepaald contact moet zijn, of dat ze op een historische manier met elkaar verbonden zouden moeten zijn. Zemach neemt aan, om ook zonder bovenstaand argument te beargumenteren waarom Putnam gelijk heeft, dat de mensen op Twin Earth inderdaad niet bij onze taalgemeenschap horen. Maar hij vindt het niet vanzelfsprekend. “I shall assume that Putnam can find a way of doing this without begging the question (which he would do if he were to say, ‘The Twin- Earthians do not speak my language because they call 'water' some-thing which isn't water.’)” Dit citaat noem ik, om te laten zien dat Putnam, door de manier waarop hij zijn gedachte-experiment formuleert, de lezer al sterk in een bepaalde richting stuurt, die helemaal niet de goede hoeft te zijn. Terwijl hij uitlegt hoe het is op Twin Earth, zegt hij meermaals, dat er op Twin Earth geen water is. Hij zegt niet alleen dat er XYZ is in plaats van H2O, maar ook dat water H2O is, enzovoort. “XYZ is indistinguishable from water at normal temperatures and pressures.”, “oceans and lakes and seas of Twin Earth contain XYZ and not water” , uitspraken als deze zijn niet vanzelfsprekend waar, maar door de manier waarop Putnam deze aannames doet, tussen de regels door, heb je niet door dat ze misschien niet kloppen.

Ontmoeting in 1750

Nu terug naar het voorgaande, Zenach neemt voor zijn verdere verhaal aan dat de mensen van Twin Earth niet bij onze taalgemeenschap horen. Het punt dat Zenach dan maakt, gaat over wat er zou gebeuren, als mensen van Aarde mensen van Twin Earth zouden ontmoeten. Laten we ons eerst voorstellen dat we in het jaar 1750 zijn. Als Oscar1 naar Twin Earth zou gaan, zou hij zeker XYZ ‘water’ noemen. Ik wil met dit idee van Zenach verder gaan. Als je de Oscars ze zou verwisselen, zou Oscar2 onze H2O ook zeker ‘water’ noemen. Nu is het zo dat Putnam zelf zegt dat wat de taalgemeenschap ‘water’ noemt, ook water is, dat dat is waar ‘water’ naar verwijst. Stel nu dat we alle mensen van planeet zouden wisselen, dan zouden alle mensen van Twin Earth H2O ‘water’ noemen, en alle mensen van Aarde XYZ ‘water’. Dus, de gehele taalgemeenschap, of die nu uit de mensen van Aarde en Twin Earth bestaat, of alleen uit de mensen van Aarde, noemt zowel H2O als XYZ ‘water’. Betekent ook dit niet dat ‘water’ zowel H2O als XYZ kan betekenen?

Ontmoeting in onze tijd

En hoe zit dat dan in onze tijd? Zenach gelooft dat ook nu we zouden weten hoe verschillend H2O en XYZ zijn, we nog konden zeggen dat ze beide water zijn. “Then what has been discovered is that some water is made out of H2O molecules and some water is made out of XYZ molecules, but both are equally water”. En waarom zou dit niet kunnen? Heel veel andere materialen benaderen we ook op deze manier, zoals papier, zand en steen. En zelfs als dit niet zou gebeuren, en als mensen van Aarde zouden aanhouden dat water H2O is, en XYZ iets anders, zou dat niet uitmaken. Stel dat de Oscars dan beiden naar een vloeistof wezen, Oscar1 naar H2O en Oscar2 naar XYZ, en zeiden: “Dit is water,” maar niet geloofden dat de andere vloeistof ook water was, dan zouden ze ook zeker niet in dezelfde psychologische staat zijn in hun denken over water. Immers, dan zou Oscar1 aan water denken als de stof die H2O is en niet XYZ, en Oscar2 zou het omgekeerde denken.

Variaties van water binnen de scheikunde

Nu heb ik al een paar keer genoemd dat ‘water’ best naar verschillende vloeistoffen zou kunnen verwijzen. Maar in feite is dat al lang aan de hand. Er bestaat bijvoorbeeld zoiets als ‘zwaar water’, een stof die erg lijkt op H2O, zowel qua chemische structuur als eigenschappen in de natuur: D2O. Deze stof noemen wij water. Hetzelfde geldt voor T2O, HDO, HTO en DTO. En hier maken wetenschappers niet het onderscheid tussen ‘water’ en ‘zwaar water’, maar tussen ‘licht water’ en ‘zwaar water’. De eerste is H2O. In de taal van de wetenschappers zit dus al het idee dat H2O één van de vormen van water is, net als zwaar water. En Licht water bevat, ook in zijn puurste vorm, niet alleen H2O-moleculen, maar ook H3O+ en OH-. Zelfs kunnen we nog verder gaan door erbij te betrekken dat er verschillende soorten O, zuurstof, zijn, wat betekent dat ook verschillende H2O moleculen van elkaar verschillen. Hoe dan ook, water kom je in verschillende soorten tegen, het is niet één ding. Zo zegt Zenach: “If English speakers have the right to call all these liquids ‘water,’ they may also add aggregates of XYZ molecules to this list”. En in feite is er zo nog veel meer dat onder water valt, namelijk water met allerlei opgeloste stoffen. Ook kraanwater is water, mineraalwater, zoet water, zout water, hard water, zacht water. Er zijn heel veel variaties op water, en we mogen ze allemaal water noemen. Waarom dan niet XYZ?

Twee woorden 'water'

Natuurlijk zou je kunnen zeggen dat water ‘eigenlijk’ alleen H2O betekent, en dat wij het gewoon mis hebben, wanneer wij al deze andere dingen water noemen. Zwaar water moet misschien niet gezien worden als een vorm van water, maar iets wat lijkt op water, waardoor er ‘water’ in de naam ervan zit. Immers, de meeste scheikundige zouden toch beamen dat water H2O is, en dat zij als ze met water werken, zeker geen D2O zouden gebruiken. In de scheikunde is het van groot belang onderscheid te maken tussen stoffen, en te weten wat ‘water’ precies betekent. Maar misschien is het beter om dan te concluderen dat er in onze taal twee keer het woord ‘water’ bestaat, met verschillende betekenissen. De ene betekenis van water is die van het volk, waar zowel H2O als D2O, water met verschillende combinaties van opgeloste stoffen, en dus ook XYZ, onder vallen. De andere betekenis is die van ‘water’ als vakterm, die eigenlijk ‘licht water’ betekent, die die scheikundigen gebruiken om precies aan te duiden welke chemische stof ze bedoelen.

Natural kind

Waar dit debat eigenlijk over lijkt te gaan is de vraag of water een ‘natural kind’ is. Een definitie van ‘natural kind’ van de Stanford Encyclopedia of Philosophy is: “To say that a kind is natural is to say that it corresponds to a grouping or ordering that does not depend on humans.” Dus, als water een ‘natural kind’ is, moet het een stof zijn die fundamenteel te onderscheiden is van andere stoffen, en niet in verschillende soorten bestaat. Paul A. Boghossian stelt het volgende: “The word 'water'-whether on Earth or on Twin Earth-must be thought of as aiming to express a natural kind concept; otherwise, the fact that water and twater are distinct natural kinds will not be semantically relevant”. En ik heb eerder in deze tekst al argumenten genoemd die er allemaal op wijzen dat het niet zo vanzelfsprekend is dat water een natural kind is. Water wordt in de volksmond gebruikt om veel verschillende substanties aan te duiden, allerlei verschillende mengsels die meestal H2O bevatten, of in plaats daarvan D2O of nog een andere versie van water. Verder bestaat water, zelfs in de puurste vorm, niet alleen uit die H2O- of D2O-moleculen, maar ook uit H3O+ en OH-, en daarnaast nog uit bijvoorbeeld waterstofbruggen, een kenmerk van water dat ontstaat als verschillende moleculen bij elkaar komen, en dus niet kan bestaan bij één H2O molecuul, wat betekent dat één H2O-molecuul geen water is. Dit wordt nu een behoorlijk scheikundig verhaal, maar dat is om te laten zien dat het sterk onze intuïtie is te denken dat water een ‘natural kind’ is, maar dat je hier wel anders over kan gaan denken als je beter begrijpt hoe water scheikundig eigenlijk in elkaar zit. Dan kom je erachter dat in elk geval niet zomaar te zeggen is dat water gelijk staat aan H2O.

Dry earth

Nu wil Boghossian op een andere manier laten zien dat water geen ‘natural kind is’, met zijn variatie op het gedachte-experiment van Putnam. Hij heeft het over ‘Dry Earth’. Dry Earth lijkt een beetje op Twin Earth. Op deze planeet is bijna alles hetzelfde als op Aarde, alleen is het water niet hetzelfde als bij ons. Het lijkt alsof er een heldere en kleurloze stof door de rivieren stroomt en uit de kranen komt, die de mensen op Dry Earth ‘water’ noemen. Maar in feite is deze stof er helemaal niet. “These appearances are systematically false and constitute a sort of pervasive collective mirage.” Nu zijn er dus het woord ‘water’ uit onze taal, en het woord ‘water’ uit de taal van mensen op Dry Earth. De psychologische staat van de mensen die aan water denken hier, en op Dry Earth, kan precies dezelfde zijn. Toch zouden ze volgens Putnam niet hetzelfde kunnen bedoelen, omdat de extensie van ‘water’ anders is. Hier verwijst het naar H2O, en op Dry Earth naar iets anders. Maar naar wat? De ‘collective mirage’? Dan verwijst het naar het concept van de heldere en kleurloze stof die in de rivieren stroomt en uit de kranen komt, ook al is die er niet echt. Waar zou het anders naar verwijzen? Maar volgens Putnam kun je niet zeggen dat ‘water’ op Aarde verwijst naar ‘de heldere en kleurloze stof in de rivieren’. ‘Water’ verwijst naar een groep van moleculen, H2O-moleculen. En op Twin Earth zou het verwijzen naar de groep XYZ-moleculen. Dan kan het niet op Dry Earth, waar het woord ‘water’ precies op dezelfde manier gebruikt wordt als hier, opeens verwijzen naar een soort samengesteld concept van een lijst eigenschappen van water, die je oneindig lang zou kunnen maken. Als het woord ‘water’ op Aarde verwijst naar H2O, waar verwijst het op Dry Earth dan naar?

Empirische kennis

Laten we ons nu eens voorstellen dat wij op Dry Earth leven. Aarde is Dry Earth. Dat zou kunnen. In elk geval is er alleen maar empirisch bewijs te vinden dat dit niet het geval is. We zouden met de ‘collective mirage’ kunnen leven. Of er kunnen andere dingen aan de hand zijn. Vroeger wisten we niet waar water uit bestond, en misschien zitten we nog steeds fout. Misschien is het water op één deel van de aarde wel heel anders dan op een ander deel, misschien verschilt water zelfs enorm per deeltje. Putnam neemt zomaar aan dat dit niet het geval is. En nu heb ik al laten zien dat het niet waar is dat water uit alleen maar H2O bestaat in ieder geval, maar dat was niet nodig geweest. Het feit dat we ons kunnen voorstellen dat de scheikunde het mis heeft is al genoeg om te kunnen zeggen dat Putnam overhaaste conclusies trekt. Hij kan niet aannemen dat water hetzelfde is als H2O en dus ook niet dat waar ‘water’ naar verwijst in feite een chemische formule is. Water verwijst ergens naar, naar een groep van dingen die uit water bestaan, en wij weten wat we met deze groep bedoelen. En het kan best zo zijn dat wat wij als duidelijke groep van dingen die water zijn zien, in de toekomst helemaal geen ‘natural kind’ blijkt te zijn. Toch zit er betekenis aan de term. Waar we naar verwijzen is dus niet een chemische formule, maar een groep dingen die we water hebben genoemd. En de inhoud van deze groep kan over de tijd veranderen. Taal verandert. Lang geleden noemde men bijvoorbeeld urine ook ‘water’, tegenwoordig niet meer, en in de toekomst noemt men misschien een stof als XYZ ‘water’. Dit hangt helemaal niet af van scheikundige formules. We kunnen maar moeilijk bewijzen dat iets een ‘natural kind’ is, als we er steeds nieuwe dingen over blijven ontdekken. Laten we dit soort empirische kennis dus niet gebruiken als bewijs voor zaken die met semantiek te maken hebben.

De redeneerfout van Putnam

De reden waarom ik denk dat Putnam de fout ingaat bij zijn gedachte-experiment, is het feit dat hij zomaar aanneemt dat water gelijk is aan H2O. Hierdoor is meteen de optie uitgesloten dat XYZ op Twin Earth water is, wat eigenlijk best een redelijk standpunt is. Ik heb verschillende redenen gegeven waarom water niet hetzelfde is als H2O. Een deel van mijn redenen is gebaseerd op kennis die we hebben over water, dat het bestaat uit meer dan H2O alleen, en zelfs kan bestaan zonder dat. Een belangrijke andere reden is dat we ons best kunnen voorstellen dat water niet H2O is, ook uit XYZ zou kunnen bestaan, of dat de wetenschap het helemaal fout heeft en water uit iets heel anders bestaan dan we denken. ‘Water’ zou best een categorienaam kunnen zijn in plaats van een naam van een ‘natural kind’. Denk hierbij aan de vergelijking met jade, een stof die uit twee heel verschillende soorten moleculen bleek te kunnen bestaan, maar die we toch gewoon allebei jade zijn blijven noemen. Wat water is, is waar wij naar verwijzen als we ‘water’ zeggen. En verwijst water naar ‘die kleurloze, smaakloze, vloeibare stof’, niet naar een chemische formule.

Conclusie

Waarom is dit alles nu precies een probleem voor Putnam’s gedachtegang? Volgens hem verwijst ons woord ‘water’ alleen naar H2O. Als Oscar1 het woord ‘water’ gebruikt, verwijst hij dus naar H2O, maar als Oscar2 zich in precies dezelfde psychologische toestand bevindt, en het woord ‘water’ gebruikt, verwijst hij naar XYZ. De betekenis van een woord hangt zo dus niet alleen af van de psychologische toestand van de spreker, maar ook van externe factoren. Als we echter accepteren dat zowel H2O als XYZ water zijn, dan verwijzen de Oscars wel naar dezelfde stof. Ik denk zelf dat ze beiden verwijzen naar ‘die kleurloze, smaakloze, vloeibare stof’, maar je zou ook kunnen zeggen dat ze naar ‘H2O of XYZ (of eventueel nog een andere vorm van water, zoals D2O’ verwijzen. In ieder geval is de extensie van ‘water’ hetzelfde, en is dit gedachte-experiment dus geen bewijs meer voor het externalisme.