De kalender van vroeger tot nu

Kalenders zijn erg belangrijk. Tegenwoordig worden ze door iedereen gebruikt. Kalenders geven aan welke dag het is en zijn bovendien belangrijk om de dagen te bepalen waarop religieuze en andere feesten of afspraken vallen.

Voordat er kalenders bestonden

Ongeveer 2000 jaar geleden bestonden er nog geen kalenders. Men had geen flauw benul wat voor dag het was, maar er bestonden wel enkele ‘trucjes’ om te weten te komen wat voor tijd het was. De oude Egyptenaren keken bijvoorbeeld naar een ster genaamd Sirius. Als die ster ’s ochtends in het oosten op zou komen, wisten ze dat het niet lang meer zou duren voordat de Nijl zou overstromen. Zo wisten de Egyptenaren wanneer het tijd was voor zaaien en oogsten.

De eerste kalenders

De oudste kalenders waren gebaseerd op de beweging van de maan. In de tijd dat de maan om de aarde draait, zien we vanaf de aarde de verschillende fasen van de maan. Zo werden de dagen bepaald.

Later werd er ook van de zon gebruik gemaakt door middel van zonnewijzers. Zonnewijzers zijn de oudste ‘klokken’ waarmee mensen de dagelijkse tijd bepaalden. Doordat de zon langs de hemel beweegt, verandert de plaats en de lengte van de schaduw van een stok op de grond.

Maan- en zonnekalenders

Kalenders zijn te verdelen in twee soorten groepen: de maan- en de zonnekalenders.

De maankalender

De maankalenders zijn naar aanleiding van een speciale periode gemaakt, namelijk de synodische maand. Een synodische maand duurt gemiddeld 29,530590 dagen. Omdat het onmogelijk is om een dag van 29,5 dagen te hebben, werd dit probleem opgelost door afwisselend een maand van 29 dagen en 30 dagen in te voeren. Het jaar van aan maankalender bestaat uit 354 dagen. Een maanjaar is ongeveer 11 dagen korter dan een tropisch jaar (zie De zonnekalender) waardoor een maankalender onafhankelijk van de jaarlijkse zonomloop is.

De zonnekalender

De zonnekalender probeert een herhalend verschijnsel van de zon te volgen. De kalender is gekoppeld aan het tropische jaar. Een tropische jaar is gemiddeld 365,2422 dagen lang. Het invoeren van schrikkeldagen zorgt voor het verkrijgen van een vast zonnejaar. Dit zorgt ervoor dat het jaar in een vast jaargetijde valt.

De zon legt de duur van een jaar vast. In ongeveer 365,25 dagen beweegt de aarde één keer rond de zon. Deze periode heet het zonnejaar. Het probleem is dat er niet precies een volledig maanomlopen in een zonnejaar passen. Ook zitten er in één zonnejaar niet een volledig aantal dagen en daarom wordt er gebruik gemaakt van schrikkeljaren. Een schrikkeljaar is een jaar met 366 dagen, in plaats van 365. Schrikkeljaren komen elke 4 jaar voor. Elk jaar dat deelbaar is door 4 en niet door 100 is een schrikkeljaar. Een uitzondering is wanneer het jaar deelbaar is door 400, dan is het wel weer een schrikkeljaar. Het jaar 2000 was dan ook schrikkeljaar.

Soorten kalenders

De Egyptische kalender

De Egyptische kalender was ontwikkeld in het Egypte van de farao’s. Dit is ongeveer 4000 jaar geleden. De Egyptische kalender is een zonnekalender en telde 365,25 dagen. De Egyptenaren verdeelden de nacht al rond het jaar 2150 voor Christus in twaalf delen van gelijke lengte. De zomernachten waren korter en de winternachten langer, er was dus sprake van een ongelijke verdeling van uren. Rond 1350 voor Christus werd de tijd verdeeld in 24 gelijke uren, zoals wij die nu ook kennen.

Het Egyptische jaar bestond uit twaalf maanden met ieder 30 dagen. Dit betekent dat er elk jaar vijf dagen overbleven. Deze dagen werden de epagomena –ook wel epagomenai– dagen genoemd. Omdat deze dagen niet deel uitmaakten van de dagen die de goden gemaakt hadden, werden deze extra dagen door de Egyptenaren als onheilspellend beschouwd. De Egyptenaren hadden zelfs regels van wat er op deze dagen wel en niet mocht worden gedaan.

De Alexandrijnse kalender

De Alexandrijnse kalender is ontstaan in het jaar 30 na Christus. De Romeinen kwamen naar Egypte en dwongen hen elk vierde jaar een schrikkeldag te gaan gebruiken. De Egyptenaren gebruikten toen nog steeds de Egyptische kalender, maar na de invoering van het schrikkeljaar kreeg de kalender de naam Alexandrijnse kalender.

De Romeinse kalender

De Romeinse kalender is ontwikkeld door Romulus rond 735 voor Christus. Romulus is de eerste, mythische koning van Rome. Het jaar van Romulus bestond uit 10 maanden van in totaal 304 dagen. De eerste 4 maanden van het jaar werden naar belangrijke goden vernoemd:

1. De eerste maand werd vernoemd naar Martis;
2. De tweede maand naar Aprilis;
3. De derde naar Maius;
4. De vierde naar Junius

De rest van de maanden werden van 5 tot en met 10 genummerd.

Rond 700 voor Christus voegde Koning Numa, de opvolger van Romulus, twee maanden toe aan de Romeinse kalender: Januari en Februarius. Dit zorgde ervoor dat het jaar uit 354 dagen bestond.

Juliaanse kalender

De Juliaanse kalender was een maankalender. In het begin had deze kalender tien maanden per kalenderjaar. Mars (maart) was de eerste maand van het jaar. Rond 450 voor Christus werden er schrikkelmaanden in de kalender opgenomen. Een jaar had toen 355 dagen. Echter kwamen naar een aantal jaren de maanden in de war met de seizoenen.

Julius Caesar laste in 45 voor Christus verschillende schrikkelmaanden in waardoor een jaar de lengte kreeg van 445 dagen. In 44 voor Christus veranderde hij de kalender in een zonnekalender met 365 dagen per jaar. Hij veranderde daarbij ook de Romeinse kalender. De maanden kregen afwisselend 30 en 31 dagen, met uitzondering van februari. Februari kreeg 28 dagen en in een schrikkeljaar werden dit er 29.

Islamitische kalender

De Islamitische kalender is de kalender die wordt gebruikt in het Islamitische geloof. Deze kalender is een maankalender die de maanstanden probeert te volgen zonder acht te slaan op de seizoenen. De maand begint met de eerste verschijning van de maansikkel aan de avondhemel. Dit is kort na Nieuwe Maan. Een Islamitisch jaar heeft altijd twaalf maanden met afwisselend 30 en 29 dagen. Een jaar heeft dus 354 of 355 dagen. De start van het Islamitische jaar is verbonden met het vertrek van Mohammed uit Mekka naar Medina. De Islamitische kalender maakt geen gebruik van schrikkelmaanden, omdat hier in soera Het Berouw 37een verbod op staat.

De Maya kalender

De Maya’s hebben hun kalender gebaseerd op de cycli van de natuur, microkosmos en macrokosmos. Ze voorspellen het karakter van dagen, maanden en jaren. Maya’s zagen tijd heel anders dan dat wij dat doen. Het is voor hen een soort barrière van oorzaak en gevolg. De Maya’s hanteren meerdere kalenders. De belangrijksten hiervan zijn de Lange telling, Haab en Tzolkinkalender. De Lange telling werd gebruikt voor historische doeleinden, de Haab als burgerlijke kalender en de Tzolkin als religieuze kalender. De Tzolkinkalender telt het eerste jaar 20 dagen, het tweede jaar 260 dagen en het derde jaar 360 dagen in een cyclus van 52 jaar. Op 21 december 2012 onze jaartelling eindigde de Maya kalender en begon er weer een nieuwe cyclus. De Maya’s geloofden dat na het einde van een cyclus van duizenden jaren de mensheid naar een hoger niveau gaan. Ze zagen het als een soort revolutionaire ontwikkeling.

De Gregoriaanse kalender

De Gregoriaanse kalender wordt tegenwoordig door iedereen gebruikt. In een Gregoriaans kalenderjaar zitten 12 maanden met elk 30 of 31 dagen, met uitzondering van februari, telt er 28. Om toch te zorgen dat ons jaar blijft kloppen met het zonnejaar, telt de maand februari eens in de 4 jaar 29 dagen. Dat is dan een schrikkeljaar.

Tijdzoneprobleem
De Gregoriaanse kalender werd inmiddels door iedereen over de hele wereld gebruikt. Nu bestond er alleen nog een tijdzoneprobleem. De aarde draait namelijk in de richting van het oosten om haar as. Daarom komt in Berlijn later de zon op dan in Moskou en had iedere plaats zijn eigen tijd. Dit was ook het geval in Nederland. Voor de spoorwegmaatschappijen was dit erg lastig en zij waren daarom ook de eersten die geïnteresseerd waren in standaardisering van de tijd. De spoorwegmaatschappijen stelden een zogenaamde spoortijd in die in heel Nederland gelijk was.

Technische ontwikkelingen hebben een belangrijke rol gespeeld in de verspreiding van een eenheidstijd. In 1901 werd voor het eerst een draadloos signaal over de Atlantische Oceaan verzonden. Doordat de radio steeds verder ontwikkeld werd, werden de zenders steeds sterker en gevoeliger. Tijdssignalen konden nu overal ter wereld worden ontvangen, waardoor iedereen zich kon houden aan dezelfde standaard voor tijd.

Tegenwoordig gebruiken we het internationale tijdzonesysteem. Er zijn in totaal 24 tijdzones van ieder één uur. Bij het Engelse Greenwich ligt de nullijn. De tijd in Nederland is één uur later dan die in Greenwich, vaak spreken we dan van GMT+1 (Greenwich Mean Time).