Je moedertaal beïnvloedt je kijk op de wereld

Op 24 mei 2007 werd Marianne Starren laureaat van de 'Idols voor wetenschappers'. De VWN-masterclasses, die ze op overtuigende wijze won, worden georganiseerd door de Vereniging van Wetenschapsjournalisten in Nederland (VWN). Het is een wedstrijd voor jonge wetenschappers die op deze manier hun onderzoek in het voetlicht kunnen brengen. De ontdekking van Marianne Starren is al vast heel erg boeiend: de taal die je spreekt beïnvloed de manier waarop je naar de wereld kijkt.

The train is riding - der Zug fahrt nach...

Tijdens haar onderzoek liet Marianne Starren ze heel wat verschillende filmpjes zien aan mensen met verschillende moedertaal. De bedoeling was dat de deelnemers na het bekijken van het filmpje er iets over zouden vertellen. Met behulp van kleine camera's die de beweging van de ogen registreren, kon ze nagaan waar de deelnemers precies op focussen tijdens het bekijken van het filmpje. Er bleken opvallende verschillen te zijn tussen de diverse talen.

De beelden van een rijdende trein zijn te vinden op NPO Noorderlicht. Daarna zie je ze tweemaal opnieuw, maar dit keer met een markering op het scherm waar een Duitstalige proefpersoon naar kijkt en waar een Engelstalige zijn blik op richt. De zogenaamde 'eye tracker' beweegt bij de Duitser verschillende keren heen en weer: van de trein naar het einde van de sporen en weer terug, terwijl de blik van de Engelsman rustig op de trein gericht blijft.

De reden van deze manier van kijken ligt in de taal. Als de Duitstalige iets wil zeggen over dit filmpje, begint hij zijn zin met 'Der Zug fahrt nach...'. Het is dus voor hem belangrijk om te weten wat de bestemming van de trein is. De Duitse grammatica laat hem niet toe om het anders te verwoorden.

Voor de Engelsman is het veel eenvoudiger: 'The train is riding.' Waar de trein naartoe gaat, is voor hem irrelevant. Zijn taal kan perfect de rijdende trein beschrijven zonder te moeten weten naar waar hij gaat. Dus hoeft hij ook niet naar het einde van de sporen te kijken om te zien of er een station in zicht is.

Sapir-Whorf

De Amerikaanse taalkundigen Edward Sapir (1884-1939) en zijn leerling Benjamin Lee Whorf (1897-1941) hebben in het begin van de twintigste eeuw onderzoek gedaan naar indianentalen, die fundamenteel verschillen van de Europese talen. Hun conclusie was: “We ontleden de natuur langs de lijnen die bepaald worden door onze moedertalen”. Hun ideeën worden sindsdien de Sapir-Whorfhypothese genoemd, of ook de linguïstische relativiteit.


Er is ondertussen heel wat kritiek gekomen op deze theorie. Als je écht niet zou kunnen nadenken zonder dat je er de taal voor hebt, hoe kunnen baby's die nog niet kunnen praten dan gedachten hebben?

Een ander probleem van de theorie is dat verschillende talen altijd wel op één of andere manier naar elkaar te vertalen zijn. Het is inderdaad zo dat het Russisch geen woord heeft voor 'blauw'. Dat wil echter niet zeggen dat ze de kleur niet kennen. Ze hebben immers wel een woord voor lichtblauw, dat ze uitspreken als "goluboy", en donkerblauw, dat zo ongeveer klinkt als "siniy".

Zo bestaan er ook twee Spaanse woorden die voor ons onvertaalbaar zijn: 'esquina' en 'rincon', om een onderscheid te maken tussen de binnenhoek van een kamer en de puntige buitenhoek van een kist. Maar dat wil nog niet zeggen dat die hoeken voor ons niet bestaan.

Toch blijken onderzoeken er op te wijzen dat er toch zeker een kern van waarheid in zit.

Peter Gordon

In 2004 publiceerde de Amerikaanse gedragsonderzoeker Peter Gordon van de Universiteit van Columbia een opmerkelijk onderzoek. Hij had in de Braziliaanse Amazone een indianenstam gevonden die in hun taal geen meervoudsvormen kennen. De enige telwoorden die ze hadden, waren 'één' en 'twee'. Alles was meer is, duidden ze aan met 'veel'.

Peter Gordon redeneerde: als de Sapir-Whorfhypothese klopt, dan zouden deze indianen geef besef mogen hebben van getallen. Met een reeks experimenten bewees hij dat deze stam inderdaad enorm veel moeite heeft met getalbesef. Wanneer ze een reeks van vijf klopjes op een deur moesten nadoen, dan lukte dat niet. Ook konden ze geen onderscheid maken tussen een prent met vier vissen of één met vijf vissen.

Als ze een bepaald aantal streepjes moesten natekenen of gegeven aantallen verdubbelen, dan konden ze dat niet. Hoogstens leverde gokken het goede resultaat op. Wanneer men met meer dan tien voorwerpen werkte, was geen enkel resultaat meer juist.

Toch was deze stam niet dom. Deze indianen konden gewoon niet verder tellen dan drie. Een taal zonder getallen of meervouden maakt écht volledig getalblind.

Lichtblauw en donkerblauw

De Amerikaanse onderzoeker Jonathan Winawer uit Boston, heeft zich over het 'Russische blauw' gebogen. Betekent het feit dat ze twee woorden hebben voor twee tinten ook dat ze deze twee kleuren als volledig verschillend ervaren, zoals voor ons rood en roze twee verschillende kleuren zijn? In beide gevallen gaat het immers om een hoofdkleur gemengd met wit...

Uit het onderzoek van de Amerikaan blijkt inderdaad dat moedertaalsprekers van het Russisch een beter onderscheid kunnen maken tussen lichte en donkere kleuren blauw dan moedertaalsprekers van het Engels.

Vijftig proefpersonen, waarvan de helft met Russisch als moedertaal, de andere helft Engelstaligen kregen op een scherm drie blauwe vierkanten te zien. Van het bovenste vierkant moesten ze steeds aangeven of het overeenkwam met het vierkant linksonder of rechtsonder. Twintig verschillende kleuren blauw werden getest.

Er waren twee soorten tests. In het eerste type test hadden alledrie de vierkanten een verschillende kleurnuance, maar deze waren wel allemaal of licht of donker van kleur. In de andere test was er de keuze tussen een licht en een donker vierkant. De Engelstaligen maakten in beide typen tests evenveel fouten. De Russische sprekers bleken veel beter in staat een onderscheid te maken tussen de kleuren licht- en donkerblauw dan tussen de verschillende kleurtinten.

Conclusie

Het laatste woord is hierover zeker nog niet gezegd. Wetenschappers zullen nog verder op zoek gaan naar de verbanden tussen taal een waarneming, taal en gedachten. Sapir en Whorf hadden zeker niet volledig gelijk, maar lichtten toch op één of andere manier een tipje op van de grote sluier die nog over het menselijke brein ligt.