Denken we kosher?

We gooien er elkaar dood mee: dooddoeners, clichés, dat is generaliseren, dat is speculatief denken, dat is simplistisch denken. Of het denkfouten zijn door denkluiheid of met opzet om vooral maar gelijk te willen krijgen of te moeten krijgen omdat het anders niet in een raamwerk past: het onzuiver denken weelt tierig en het loont de moeite er eens over na te denken en alles op een rijtje te zetten.

Clichés en dooddoeners

Machtspreuk

Ieder van ons heeft wel een set van clichés paraat die te pas en te onpas gebruikt wordt. Als we niet in de stemming zijn, als we weinig energie hebben of als we gewoon geen tijd hebben: het cliché is kind aan huis. Clichés zijn zinnen die hun inhoud verloren hebben, ze zeggen niets meer, ze zijn 'versleten'. Een dooddoener is een machtspreuk die ten onrechte als argument gebruikt wordt. Clichés worden regelmatig als een dooddoener gebruikt.

Voorbeeld in de praktijk

Je hebt een goed idee, maar de baas ziet er geen geld in, hij zegt dan: 'De praktijk bewijst met dit soort ideeën het tegendeel.' Einde discussie. De medewerker komt nooit meer met een idee.

Dooddoeners

'Het blijft mensenwerk.'
'Het ideaal bereiken we toch niet.'
'Als de nood het hoogst is, is de redding nabij.'
'De waarheid ligt in het midden.'

Compromis

Het 'compromis' is geen denkfout, maar een noodzakelijke overeenstemming.

Generaliseren is gemakkelijk

Emotionele ervaring

We hebben de neiging om te generaliseren na een emotionele ervaring. Als een vrouw door een man is verlaten zal ze geneigd zijn te concluderen: je kunt geen man vertrouwen. Een man verzucht als zijn vrouw een brief 'per ongeluk' heeft geopend: alle vrouwen zijn nieuwsgierig. Generaliseren is gemakkelijk, je hoeft er niet bij na te denken. Als we redelijk zijn moeten we toegeven dat veel van onze conclusies gebaseerd zijn op hoogstens een paar ervaringen. Grote kans dus dat onze conclusies niet gerechtvaardigd zijn. Luister maar eens naar de verhalen van toeristen, die met nieuwe generalisaties gewapend thuiskomen.

Witte zwanen

Vroeger had men uitsluitend witte zwanen gezien dus was het: zwanen zijn wit. Toen reizigers zwarte zwanen gezien hadden moest men hun eerdere conclusie bijstellen. Toch zul je de mensen de kost moeten geven die er niet over peinzen om in zwarte zwanen te geloven, 'ik heb nog nooit één zwarte zwaan gezien' is hun credo.

Voorzichtige conclusie

Een veilige conclusie lijkt: laten we de generalisaties met een korreltje zout nemen.

Speculatief denken

Verwachtingen opbouwen

Speculeren doen we als we denken een goede kans te maken om iets te winnen. We bouwen verwachtingen op. We veronderstellen iets wat zou kunnen gebeuren. Niet zelden gebeurt het tegenovergestelde: dit is dan een feit. Speculatief denken gaat van een gegeven uit dat nog geenszins vaststaat. Dit gegeven is vaak een gewoonte of een afspraak. Als plotseling iemand met wat feiten komt is het moeilijk toe te geven dat je al die jaren fout zat. Het gevoel wint dan van het verstand of trots wint van nederigheid.

Voorbeeld

Een vrouw doet al jaren een kurk in de fruitschaal omdat het fruit dan langer goed blijft. Voor haar is dit een feit want als ze het niet doet dan gaat het fruit snel achteruit. Haar buurvrouw doet het niet. Haar argumenten zijn: 'Daar heb ik nog nooit van gehoord, dat kan niet waar zijn, dat is toch te zot voor woorden, het is allemaal bijgeloof, wie heeft je dat wijsgemaakt? feit of geen feit het is belachelijk.' Stel dat deze vrouwen in één huis wonen dan ìs er een probleem. Gewoonlijk wint degene die de 'machthebber' is, denkfout of geen denkfout.

Simplistisch denken

Simplisme geeft een te sterk vereenvoudigde voorstelling van zaken weer. Simplistisch denken is een manier van denken die tot veel te eenvoudige conclusies leidt. Het is waar, we kunnen niet overal met kennis van zaken over spreken. Dat gaat te ver. Als iemand over neuronen begint te spreken zal een ander zeggen: 'Daar krijg ik de zenuwen van.' Mocht je ergens te weinig over weten voor een discussie wees dan wijs en laat de deskundige praten en stel af en toe een vraag. Velen hebben echter de neiging om de expert in een hoek te manoeuvreren alsof zijn kennis er niet toe doet. Ze doen dat door een groot onderwerp simplistisch af te serveren. 'Einstein? Zijn relativiteitstheorie is ook maar betrekkelijk, hoor!' Het is jammer dat velen zelfs over algemene onderwerpen niet verder komen dan deze simplistische benadering.

Aprioristische redenering

Gelijk krijgen is nog geen gelijk hebben

A priori betekent 'van te voren'. Aprioristisch denken is een manier van denken die op de feiten vooruitloopt. Met de aprioristische redenering krijgen we altijd gelijk. Geen wonder dat hij veel voorkomt. Het komt erop neer dat wat je in een stelling stopt je later laat opdraven om gelijk te krijgen.

Voorbeeld

Iemand beweert: 'Onze wethouders doen hun best.' De ander repliceert: 'Maar mister X loopt toch de kantjes ervan af.' De eerste weer: 'Maar mister X noem ik geen wethouder'. Het werkt als een verkoper die een hoge prijs vraagt en bij weerstand iets van de prijs afdoet. Laten we zeggen: een win-win situatie, ik win heel veel zus of ik win veel zó.

'Een tafel heeft vier poten.' 'Ik heb een tafel met drie poten.' 'Dàt noem ik geen tafel.'

Wat kunnen we ertegen doen?

Je moet de beginbewering altijd in het achterhoofd houden. Als je dit doet kun je op tijd stoppen wanneer de ander niet voor rede vatbaar blijkt.

Lees verder

• Wereld van taal
• Motto's en wapenspreuken
• Is een spreekwoord een citaat?
• Goed luisteren is een kunst