Staat en macht/gezag

Een kenmerk van de politiek is dat regels die het systeem oplegt, bindend zijn: burgers worden verondersteld zich aan de wet te houden. Politieke regelgeving kan alleen functioneren als ze ook opgelegd kan worden aan de leden van de samenleving (bv. Iedereen aan de rechterkant v/d weg rijden). In deze zin kan gezegd worden dat de politiek de macht heeft. Wat macht inhoud, hoe een natie ontstaat en hoe belangrijke filosofen hierover dachten kunt u hieronder lezen.

Legitiem geweld

In de moderne samenleving heeft de staat een monopolie op legitiem geweld: de staat mag als enige geweld gebruiken om de regels van de samenleving op te leggen en af te dwingen. Burgers of niet-overheidsorganisaties mogen in principe nooit geweld gebruiken, en als ze dat toch doen, maken ze zich schuldig aan een strafbaar feit. Het geweld dat de overheid mag gebruiken moet proportioneel zijn met het door de burger gebruikte geweld en moet beperkt blijven tot wat noodzakelijk is om het doel te bereiken.

Grondwet

Omdat samenlevingen veranderen, bestaan er regels maar kunnen regels ook veranderd worden. In de grondwet worden de basisregels voor het functioneren van een politiek systeem vastgelegd en ook de basisrechten en –vrijheden van de bevolking (bv. Vrijheid van meningsuiting). Deze rechten worden ook wel klassieke rechten genoemd. In veel landen is de grondwet uitgebreid met socio-economische rechten (bv. Recht op onderwijs). Klassieke rechten zijn onschendbaar en afdwingbaar: de staat mag op geen enkel moment bv de religieuze vrijheid van wie dan ook aantasten, tenzij op een wettelijk geregelde manier. De socio-economische rechten zijn daarentegen niet individueel afdwingbaar, maar toch belangrijk omdat regeringen op basis daarvan beleidsvoornemens maken.

Groot-Brittanië: kent geen grondwet maar een geheel van teksten, gebaseerd op Magna Carta waarin allerlei grondrechten en vrijheden aan de bevolking worden toegekend.
Europese Unie: grondwet kent ook een symbolische betekenis, bv. Europese identiteit.

Macht en gezag

Om regels op te leggen en af te dwingen oefenen politieke systemen macht uit over hun leden. In een democratie ontvangt de regering hun macht vanuit de bevolking.

Volgens Weber is er een verschil tussen gezag en macht.
Gezag verwijst naar machtsuitoefening die als legitiem wordt gezien en in de praktijk gevolgd wordt. 3 vormen:

1. traditioneel gezag: respect voor traditie en gewoonte
2. charismatisch gezag: persoonlijkheid van de machthebber (bijzondere eigenschappen)
3. rationeel-legalistisch gezag: berust op respect voor de regels

Macht bestaat uit de mogelijkheid die een actor heeft om in het kader van een sociale relatie zijn wil op te leggen aan anderen, ook tegen eventuele weerstand in. Hierin zijn 3 vormente onderscheiden:

• Beslissen en bevelen. Iemand die de macht heeft, kan een beslissing nemen, kan bevelen dat die beslissing wordt uitgevoerd of anders een straf opleggen (bv. Boete).
• Agenda-setting: invloed op de thema’s waarover gepraat of niet gepraat wordt.
• Macht als ideologische hegemonie: onzichtbare macht, men bepaalt wat mensen als legitiem aanvaarden of juist niet. De status quo wordt niet ter discussie gesteld, en gewoon geaccepteerd (bv. Positie van de vrouw werd pas na de industriele revolutie ter discussie gesteld).

Het verschil tussen zichtbare en onzichtbare macht is problematisch, omdat macht wegglijdt van politieke instellingen. Bv. Multinationals en supranationale instellingen spelen een steeds grotere rol.
Beslissingen komen altijd tot stand als gevolg van een machtsstrijd tussen een groot aantal actoren: politici, rechters, media, pressiegroepen enz.

Staatsvorming

De overheid heeft een enorme greep gekregen op de manier waarop we ons leven inrichten. Proces van staatsvorming:
1. Concentratie van machtsmiddelen
2. Verwerven van legitimiteit: de overheid dient aanvaard te worden als een geldige gezagsdrager
3. Legitiem staatsgezag is gedepersonaliseerd (legitimiteit is niet afhankelijk van het charisma van een leider, maar wordt bepaald door het geheel van regels en instellingen: continueert)
4. Homogenisering: politieke systemen streven ernaar de regels op eenzelfde manier toe te laten passen op het hele grondgebied

Resultaat: moderne natiestaat, met een grote mate van legitimiteit en veel machtsmiddelen die ingezet kunnen worden om regels te laten naleven.

De vraag naar de oorsprong van de staat heeft een sterke normatieve dimensie. Twee hoofdrichtingen:

1. Degenen die stellen dat de staat er altijd al geweest is en zelfs aan de mens voorafgaat: accepteren een zeer ingrijpende rol van de staat.
2. Degenen die geloven dat de staat een soort samenlevingscontract is dat door burgers werd gesloten: vinden dat de invloed van de overheid beperkt moet worden door de terreinen die de burgers aan de staat over willen laten.

Onder eerste hoofdrichting vallen:

Plato
‘De staat’: beschrijving van hoe een ideaal politiek systeem eruit zou moeten zien. De staat is volgens Plato een organisch geheel, iedereen heeft een verschillende taak, maar staan in dienst van een groter geheel en houden zich aan de regels en normen van dat geheel. Plato is voor een relatief strakke staatsinrichting, waar de vrije wil van de enkeling ondergeschikt is aan het staatsbelang. Maar ook de elite is onbaatzuchtig. Traditie en hierarchie staat centraal.

Aristoteles
De politiek is een organisch gegroeid geheel van regels en omgangsvormen. De mens is van nature een politiek dier (sociaal wezen). Politieke systemen kunnen zich spontaan ontwikkelen, zonder invloed van buitenaf: ‘macrohuishouden’. Centraal staat het ‘goede leven’, een volwaardig menselijk leven waarin alle menselijke capaciteiten op een evenwichtige manier tot uiting komen. Politiek stelt ons daartoe in staat, terwijl ons priveleven ons beperkingen oplegt. De polis is niet zomaar een stadsstaat, maar ook een morele leefgemeenschap en een politieke gemeenschap. Indeling in staatsvormen (blz. 50).

Onder de tweede hoofdrichting vallen:

Hobbes
Negatief mensbeeld: mensen zijn ‘van nature’ geneigd om hun eigenbelang te zoeken, waarbij ze zullen proberen alles wat voor hen onaangenaam is te vermijden. De oersamenleving is er een van eeuwig conflict: de oorlog van allen tegen allen. Er is maar een weg om hieruit te komen: alle rechten overdragen aan een soeverein, waardoor veiligheid en orde gewaarborgd wordt. In principe dient de heerser (de Leviathan) zich te houden aan moraal en wetten, maar alles moet gedaan worden om zijn macht in stand te houden, anders vervalt men in de oertoestand.

Rousseau
Rousseau hanteert een positief mensbeeld: mensen zullen zich als rationele actoren gedragen en zullen inzien dat het beter is een contract te sluiten en zich daaraan te houden. Staatsmacht moet dwingend zijn, maar burgers moeten betrokken worden bij politieke beslissingen, de wil van het volk moet de doorslag geven.