Gentianae radix, kruidencultuur 100 jaar geleden

Welke geneeskrachtige planten waren 100 jaar geleden van belang? Waar werden ze gezocht? En hoe werden ze gekweekt, geoogst en gedroogd? De gele gentiaan is een vaste plant uit de Alpen, die niet alleen als medicijn voor de maag gezocht werd maar ook als grondstof voor likeuren veel werd gebruikt. Ook nu is het nog steeds een populaire plant. Alhoewel de stamplanten van de Gentiaanwortel, een grote verbreiding hadden en nog hebben in de berggebieden van Europa, en dan ook in verschillende landen werden gezocht en verzameld, zijn het nochtans slechts enkele bepaalde gebieden, die de markt van deze drogerij Gentiana radix voorzagen. Dat waren voornamelijk Spanje, Zwitserland, de Balkan en Frankrijk.

In Spanje komt Gentiana lutea in het Noorden in de Pyreneeën en in het centraal Spanje voor. In Zwitserland werden de wortel in de kantons Waadtland, Uri, Schwyz en Graubünden verzameld. In de Balkan waren het de westelijke gebieden Bosnië, Montenegro, waar de Gele gentiaan, maar ook G. pannonica en G. punctata op grotere schaal geoogst werden. In Frankrijk vond het zoeken plaats in de Vogezen, maar daar diende de oogst vooral om te voorzien in de plaatselijke behoefte. Op grotere schaal vond de inzameling plaats op de plateaus van de Auvergne en de Cevennen, waar vooral op gneis en granietgronden de belangrijkste vindplaatsen waren en nog zijn.

Oogsten en drogen

In het algemeen werd de wortel niet voor het tiende jaar uitgegraven, beter was als men nog langer wachtte, om een armdikke grondstof te kunnen oogsten. De wortel werd, na het verwelken van het blad, in het late najaar opgegraven. Het probleem was dat alle planten op dat moment onder een laag sneeuw lagen. Dus werd meestal toch vroeger verzameld of zelfs gewacht tot in het voorjaar. Nadat men de wortels uitgegraven had, liet men de hele oogst een tijd in regen en zon liggen, waardoor zij oppervlakkig schoon spoelden. Men waste ze daarna, sneed de zijwortels weg, verdeelde ze in stukken van enige centimeters, reeg ze aan een touw en liet ze dan opgehangen drogen. Om dit drogen te bevorderen sneed men de wortels ook wel over de gehele lengte door. In de Zwitsersche Jura werd gedurende de maanden Augustus tot Oktober veel Gentiaan opgegraven, die vooral diende voor de bereiding van een likeur.

In de handel wilde men graag mooie, donkere wortels met een sterke geur, daarom liet men de verse wortel op hopen gestapeld een tijdje fermenteren, waardoor de wortels naast een donkerbruine kleur, ook een krachtig aroma kregen. Merkwaardig is wel, dat belangrijke bestanddelen door en tijdens dit proces werden afgebroken en dus verloren gingen; dit was bijvoorbeeld het geval met de bitterstoffen gentiopicrine en gentianose. Beter is dan ook de wortels snel te drogen en daarna gedurende langere tijd, tot 1 jaar, te laten liggen, waardoor de gewenste kleur en geur eveneens ontstaat, maar dan niet ten koste van de bestanddelen. De Duitse apothekersboeken schreven dan ook uitdrukkelijk de snel gedroogde wortels voor.

Beschrijving van het gedroogd materiaal: Gentianae radix

De wortels en stengelvoeten van Gentiana lutea, maar ook de wortels van G. Pannonica, G. punctata en G. purpurea werden gebruikt. De gedroogde stukken zijn 20 cm lang, van boven dik tot 4 cm. In droge toestand bros, in vochtige lucht spoedig taai en buigzaam.... Reuk kenmerkend, enigszins zoetachtig als die van gedroogde vijgen, alhoewel in de Belgische Farmacopee de geur eerder als walgwekkend omschreven werd. Dus nogal wat verschillen, maar volgens mij allebei wat overdreven.
De smaak is eerst enigszins zoet en daarna intens maar niet onaangenaam bitter.

Vergissingen en vervalsingen

Vergissingen kwamen voor met de wortels van verschillende Rumex en Veratrumsoorten, die op dezelfde plaatsen als de Gentiaan groeien. Vooral het gentiaanpoeder zou regelmatig vervalst geweest zijn ook weer door zuringsoorten, maar blijkbaar ook met cocosnootschalen en conifeernaalden. En nog veel erger waren de vervalsingen met belladonna en veratrumwortels, die allebei zeer giftig zijn.

Gentiaan nu

Gentiaanwortel is ook nu nog steeds gegeerd als likeur en als medicinaal maagmiddel. De planten zijn praktisch overal beschermd, maar mogen gecontroleerd geoogst worden. Daarnaast word er nu ook veel Gele gentiaan als landbouwgewas gekweekt vooral voor de likeurindustrie.