Chamomillae flos, kruidencultuur honderd jaar geleden

Welke geneeskrachtige planten waren 100 jaar geleden van belang? Waar werden ze gezocht? En hoe werden ze gekweekt, geoogst en gedroogd? Een voorbeeld: Roomse kamille. Zowat honderd jaar geleden werd vooral de Roomse kamille met zogenaamde dubbele bloemen gekweekt en gebruikt als geneeskruid. De botanisch soort ‘Anthemis nobilis’ groeit langs graanvelden, vijveroevers vooral op zandgronden, maar de bloemhoofdjes van de in het wild groeiende planten hebben weinig randbloemen, terwijl de, vooral in België maar ook in Frankrijk, Duitsland en Engeland gekweekte vorm, gevulde bloemhoofdjes hebben.

Beschrijving van de plant.

De overblijvende, kruidachtige en gemiddeld 25 cm hoge plant bezit een wortelstok, die, na het eerste jaar een wortelroset te hebben ontwikkeld, elk jaar veel vertakte en opgaande stengels met verspreide, ongesteelde en dubbel geveerde bladeren voortbrengt. De blaadjes zijn lijn-lancetvormig.
De 2 cm grote en gesteelde bloemhoofdjes staan aan het eind van de stengel. De omwindselblaadjes, die elkaar dakpansgewijs bedekken, zijn langwerpig-eirond, vliezig omrand en aan de buitenzijde behaard. De gevulde, kegelvormige bloembodem is bezet met talrijke spatelvormige, vliezige en aan de rugzijde behaarde stroschubben. De talrijke vrouwelijke, lintvormige randbloemen, waarvan de witte, 7 mm lange kroon meestal 4 a 8-nervig en 3-tandig is, hebben een cylindrisch, kort en geelbruin, eenhokkig vruchtbeginsel met stijl en twee naar buiten gekromde stompe stempels.
De schijfbloemen, in zeer gering aantal in het midden, soms ontbrekend, zijn geel, buisvormig met 5-tandige kroon, 5 meeldraden met vergroeide helmknoppen en een vruchtbeginsel als van de randbloemen. De vrucht is een dopvrucht.

Cultuur van Roomse kamille.

Anthemis nobilis was voor de geneeskruidencultuur in België, in de streek van Deux-Acres, Flobecq, Lessines en Boussu, de voornaamste plant. In genoemde streek had bijna iedere landbouwer zijn kamillenveldjes. De met kamille bebouwde oppervlakte was toen 65 ha. Naar gegevens van ministerie van Landbouw bedroeg de jaarlijkse opbrengst vóór 1914 150 ton gedroogde kamillebloempjes (volgens Prof. De Graaff in 1926 eveneens 150 ton Ph. Tdschr. IV-1926) en apotheker L. Vandenbussche schat de opbrengst rond 1930 op 300-500 ton. Het is zo dat de bebouwde oppervlakte onder invloed van de prijzen, sterk kon schommelen.

Teelt van Roomse kamille.

De plant werden vegetatief vermeerderd; in het voorjaar werden oude planten in bundeltjes met elk 4-5 scheuten verdeeld, die dan in ca. 50 cm afstaande rijen op ca. 60 cm van elkaar in den grond worden gestoken. De planten vroegen een vruchtbare, stikstofrijke bodem en een matig, zelfs een enigszins warm klimaat. Zij bloeien van Juni-Juli tot September.

Oogsten van Roomse kamille.

De bloemhoofdjes van de eerste pluk waren goed gevuld en dik maar minder talrijk en minder gezocht dan de later bloeienden omdat ze volgens de kwekers gemakkelijk bruin worden. De tweede en derde pluk leverde de meest gezochte goed gevulde en meest aromatische bloemhoofdjes die dan ook de waardevolste waren. Bij de volgende plukken zijn de hoofdjes geleidelijk minder talrijk en ook kleiner .
De niet volledig ontwikkelde, nog enigszins groene bloemhoofdjes werden regelmatig, om de veertien dagen, liefst bij droog weer geplukt. Bij vochtig weer geplukte bloemhoofdjes drogen niet mooi wit. De plukkers, meestal vrouwen en kinderen, droegen er zorg voor zo weinig mogelijk bloemsteel mee te plukken. De verse bloemhoofdjes werden dan aan groothandelaren geleverd, die ze in speciale drogerijen met samengeperste warme lucht snel droogden. 5 kg verse bloemhoofdjes leverde 1kg gedroogde. Daarna werden de bloemhoofdjes van verschillende grootte door zeven gescheiden in: prima kwaliteit met maximum 50 bloemhoofdjes per 10 g en courante kwaliteit met maximum 70 bloemhoofdjes per 10 g. De nog kleinere waren bestemd voor destilleerderijen, voor het verwerken in likeur.
Ook in Frankrijk (Nord en Anjou), in Duitsland (Saksen en Thüringen) en in Engeland (Surrey) waren kamilleculturen.

Beschrijving gedroogd materiaal, de zogenaamde materia medica.

In de apothekersboeken werd een omschrijving gegeven van het gedroogd materiaal, de zogenaamde ‘materia medica’, dat klinkt dan ouderwets zo: Halfbolronde, witachtige bloemhoofdjes, waarvan de doorsnede ten minste 20 mm en het gewicht gemiddeld 200 mg bedraagt. Het omwindsel bestaat uit twee of drie rijen dakpansgewijs liggende schubben, strooachtig op de randen en gedeeltelijk bedekt met de teruggebogen, drietandige tongetjes der randbloemen, die, zeer zelden in het midden, enige gele, tweeslachtige buisvormige bloempjes vertoonen ; kegelvormige, vaste, stroo-achtige bloembodem ; ...Reuk sterk en kenmerkend ; smaak bitter.

Kwaliteitscontrole

Volgens uitgewerkte normalisatievoorschriften moest de diameter van de 'prima' kwaliteit minimum 20 mm en van 'courante' kwaliteit minimum 16 mm bedragen. Alleen prima kwaliteit werd door de Pharmacopée Belge IV als apotheekwaar aangenomen. Kamillebloemen mochten niet meer dan 3% bruin gekleurde bloemhoofdjes bevatten en niet meer dan 3% bloemhoofdjes kleiner dan 20mm. Ze mochten geen stengels noch vreemde stoffen bevatten. Omdat Roomse kamille ook industrieel verwerkt werd in likeurstokerijen, controleerde men ook of reeds gedistilleerde bloemen niet terug in de handel gebracht werden.
Er was toen dus een hele reglementering om kruiden te kweken, te oogsten en te verwerken, om kwaliteit te controleren en mogelijke vervalsingen op te sporen.

En nu?

Het is zo dat nu overal weer meer kruiden gebruikt worden en er dus ook weer meer kruiden gekweekt worden. Ook in België probeert men opnieuw een kruidencultuur op gang te brengen. Er zijn verschillende herboristen opleidingen waar men ook, zij het summier, informatie geeft over kwaliteit en teelt van geneeskrachtige planten. In de streek van Lessines zijn er nog steeds resten van geneeskruidenteelt, vooral dan van Engelwortel. Verder word er in die streek ook informatief en toeristisch veel aandacht besteed aan de vroegere kruidencultuur. Zo is er een permanente tentoonstelling, een kruidentuin en een kruidenpad te bezichtigen en te bewandelen in Flobecq. De hele streek, de Vlaamse Ardennen, leent zich ten andere om mooie, kruidige wandelingen te maken.