Levenskeuzes: hoe kies je je weg?

Onze levensloop zit vol met grote en kleine beslissingen. De keuze voor de ene studie of een andere. Besluiten dat je alleen door het leven wilt gaan of toch kiezen voor een relatie, en welke dan? Een huis kopen of huren? Een kind? Of twee? Soms zijn bepaalde levenspaden zo vaak begaan, dat het bijna lijkt of je niet hoeft te kiezen. Ook zonder religie of een hechte familie, die richting geven, gaan de meeste levens volgens een vast stramien. Kiezen is dan gemakkelijk, want eigenlijk ben je je er niet van bewust dat er iets valt te kiezen. Spijt kan je dan achteraf overvallen. Of stel dat je iets anders wilt, of in een andere volgorde. Dan sta je er ineens alleen voor. Wat kies je? Hoe kies je?

• Huisje boompje beestje?
• Vrij om te kiezen
• De zekerheden van het menselijk bestaan
• De onvermijdelijkheid van de dood
• De vrijheid om ons eigen leven vorm te geven
• Isolatie en verwantschap (de existentiële eenzaamheid)
• Zingeving bij afwezigheid van zin of betekenis van het leven
• Embodiment
• Niet-weten
• De menselijke conditie
• Hoe kom je tot kiezen?
• Een wens is (g)een wil
• Je onbewuste laten meedoen
• De rode draad in je leven
• Hulp bij je innerlijke zoektocht
• Wat wil je?

Huisje boompje beestje?

Veel grote keuzes, zoals voor een studie, baan of kind, worden verrassend eenvoudig genomen. Je ouders raden je een bepaalde studie aan. De studentenstad bevalt je. Je zoekt een baan dus je solliciteert op een vacature waar je oog toevallig op valt. Je hebt een relatie, bent 30+ en dus ligt een kind in de lijn der verwachting. Heb je een kind (of twee) dan is een huis met een tuin wel heel erg fijn. En zo rol je van de ene keuze in de andere. Bijna zonder te kiezen. Omdat het zo gaat. Of omdat je vindt dat het zo hoort.
Maar wat als dingen niet zo vanzelfsprekend gaan? Als de studie die je eigenlijk wilt doen geen garantie biedt op een baan? Als je geen partner hebt, maar wel een kind wilt? Als het huis van je dromen te duur is om te kopen?

Vrij om te kiezen

Tegenwoordig zijn mensen niet meer zo gebonden aan wat instituties vinden. Toch is het moeilijk om je eigen weg te gaan. Eigenlijk heb je elk moment de mogelijkheid om je leven van richting te veranderen. Om je leven opnieuw of anders vorm te geven. De keuze is aan jou. Maar hoe weet je wat je wilt? Dat is niet zo eenvoudig. Je maakt alle keuzes altijd op basis van informatie die niet volledig kan zijn. Je kunt niet achteraf kiezen. Je maakt de keuze terwijl je aan het begin van iets bent of er middenin staat. Dus moet je bewust gaan nadenken over wat je wenst of wilt. En waarom. Vanuit de waaromvraag (Waarom leef ik?) komen de hoevragen vanzelf naar voren (Hoe leef ik mijn leven?). Is het (alleen) een wens of is er ook een wil? Om ons leven richting te kunnen geven, is het essentieel dat we eerst beseffen, vanuit een diep weten, willen en voelen, wat het betekent om mens te zijn.

De zekerheden van het menselijk bestaan

Door de existentiële psychiatrie worden zes randvoorwaarden onderscheiden die de basis vormen voor het menselijk bestaan. Deze ervaren we als belangrijk en ons standpunt of onze betrokkenheid erbij bepaalt onze visie op het leven. Vanuit deze zekerheden bieden we het alledaagse en dagelijkse bestaan het hoofd. De eerste vier zijn geformuleerd door Yalom (1988), de andere twee zijn een aanvulling daarop.

1. De onvermijdelijkheid van de dood en eindigheid van onszelf en de mensen om ons heen
2. De vrijheid en verantwoordelijkheid om ons eigen leven vorm te geven
3. Isolatie en verwantschap (de existentiële eenzaamheid)
4. Zingeving bij afwezigheid van zin of betekenis van het leven
5. Embodiment
6. Niet-weten

De onvermijdelijkheid van de dood

Onze houding tegenover de dood is tweeledig. Natuurlijk weten we dat we doodgaan, maar tegelijkertijd weten we het niet, voelen we het niet. Als het besef doordringt is de gevoelde angst zo groot dat ze verlammend kan zijn. Dat is geen leven. Vandaar dat we het wel weten, maar het toch verre van ons houden door de dood te ontkennen. Dat geldt voor onze eigen dood, maar ook voor de dood van onze naasten. De stoïcijnen raadden ons al aan om regelmatig te bedenken dat iedereen sterfelijk is. Dat zou ons ervoor moeten behoeden dat we teveel op onszelf en de ander gaan vertrouwen. De dood is een gegeven. Je druk erover maken heeft geen zin. Of je bent dood of je leeft. En zo is het natuurlijk.

In de psychiatrie gaat men ervan uit dat we twee strategieën gebruiken om met onze sterfelijkheid om te kunnen gaan: we geloven in de bijzonderheid van onszelf en we geloven dat er uiteindelijk een redder komt. Deze overtuigingen geven ons veiligheid. Het eerste van binnenuit, het tweede geeft ons een gevoel van bescherming. Dat er iemand over ons waakt en zorgt dat alles goed komt. Zeker wanneer we worden overvallen door onze gewoonheid, en het besef dat het leven niet steeds beter wordt. Wanneer we ziek worden bijvoorbeeld of wanneer we ineens tijdens een ontslagronde ook ontslagen worden. Het volle besef dat ons leven eindigt met onze dood brengt ware wijsheid met zich mee. En dat is een verrijking van het leven.

De vrijheid om ons eigen leven vorm te geven

We zijn in principe vrij om ons leven in te richten zoals we willen. Om iets te kunnen veranderen in ons leven is het van belang dat we beseffen dat we zelf verantwoordelijk zijn. En dat we dus zelf de macht hebben om ons leven zin te geven. Willen we iets veranderen, dan zullen we ons leven zelf moeten aanpassen of omgooien. Daarmee zijn we de schepper van ons eigen bestaan, zoals de Franse filosoof Jean Paul Sartre (1905-1980) al zei. Om dit besef te laten doordringen is het goed om los van verleden of toekomst te kijken naar het hier en nu. Wat doen we nu om ons leven zelf vorm te geven? Als er grote problemen zijn, waardoor mensen niet de verantwoordelijkheid kunnen of durven nemen over hun eigen leven, kan schematherapie een oplossing zijn. Schematherapie identificeert de valkuilen (de schema's) die je leven bepalen en de manier waarop je ze in stand houdt door bepaalde gedragsmodi toe te passen, gebaseerd op de ervaringen die je hebt opgedaan in je jeugd. Modi zijn bijvoorbeeld de onthechte beschermer, die alles rationeel wegredeneert zodat het hem of haar niet kan raken, of het boze kind, dat meteen boos wordt zodra het zich benadeeld, gepasseerd, onheus bejegend of op een andere manier gekwetst voelt. In totaal zijn er 18 schema's en 4 verschillende typen modi.

Isolatie en verwantschap (de existentiële eenzaamheid)

Naast de existentiële eenzaamheid, het besef dat we altijd afzonderlijk van de ander moeten leven zijn er nog twee vormen van isolement: interpersoonlijk en intrapersoonlijk isolement. Interpersoonlijk isolement ervaren we wanneer we ons eenzaam of geïsoleerd voelen wanneer we intieme sociale contacten missen. Van intrapersoonlijk isolement is sprake wanneer er innerlijk een kloof is tussen bijvoorbeeld emotie en de herinnering aan de gebeurtenis die daarvoor zorgde. In extreme vorm kan dit leiden tot een meervoudige persoonlijkheid.

Mensen die de existentiële eenzaamheid niet verdragen zoeken soms de oplossing in symbiose, of versmelting, met de ander. Helaas zorgt dit niet voor een sterker zelf, maar alleen voor zwakkere grenzen met de ander. Anders kun je niet een worden met de ander. Als mensen verliefd zijn lijken de grenzen met de ander weg te vallen. Het eenzame ik is opgelost in een 'wij'. Als je verliefd bent ben je alleen gericht op elkaar, niet op de wereld. Het is eigenlijk, hoe fijn het ook kan voelen (of misschien wel juist daarom) een obsessief egoïstisch hebben en niet een 'er zijn'. Dat betekent dus ook dat er feitelijk geen zelfbespiegeling is op het eigen menselijk bestaan, omdat er geen zelf is dat naar binnen kan keren. Zelfbewustzijn gaat paradoxaal namelijk altijd gepaard met angst. De tragiek van het menselijk bestaan. Liefde, in tegenstelling tot verliefdheid, kan wel een brug vormen naar anderen. Bij liefde gaat het om de herkenning en erkenning van de ander aan wie je je liefde geeft. Het is een manier van zijn, waarmee je niet alleen de eigenheid van de ander, maar ook de eigenheid van jezelf onderstreept. Dit gegeven kan steun geven om de existentiële eenzaamheid te dragen en daarmee heel troostrijk zijn.

Zingeving bij afwezigheid van zin of betekenis van het leven

Het leven is inherent zinloos. Dit besef is belangrijk, omdat je je leven zelf zin en betekenis mag of moet geven. Wanneer we het gevoel hebben dat ons leven doelloos en zinloos is, dan raken we verward en voelen we ons ontheemd. Los van onszelf en de wereld om ons heen. Wat heeft het allemaal voor zin? We willen controle, we zoeken houvast. Dus zoeken we de zin van dingen. We zijn als het ware zo geprogrammeerd dat we alles wat gebeurt ordenen. We maken van het leven een verhaal, een avontuur. 'Toeval bestaat niet', zeggen we. Als we niet geselecteerd worden voor een tweede sollicitatiegesprek dan was de baan toch al eigenlijk niet zo leuk. We verschuilen ons achter de frase: 'het heeft niet zo mogen zijn'. En zien in volstrekte willekeurigheid nog een vaste bedoeling. Terwijl het besef van zinloosheid in zichzelf in plaats van de behoefte om het leven te beheersen ook kan betekenen dat we de vrijheid durven vieren. We mogen zelf betekenis verlenen aan ons leven. Niets is voorbestemd; niets ligt vast. We maken ons eigen leven. Daarbij zullen we een zekere mate van onzekerheid moeten leren verdragen. Juist bij het maken van keuzes is dat essentieel.

Embodiment

We bestaan door ons lichaam en kunnen dus het leven alleen ervaren vanuit (de grenzen van) ons lichaam. We zijn hieraan gebonden en gaan de andere zekerheden letterlijk ermee te lijf.

Niet-weten

De mens is niet in staat om zijn of haar bestaan helemaal te bevatten en te beheersen. Dit kan leiden tot wanhoop, wanneer je je concentreert op het niet-weten en het niet kunnen controleren van je bestaan. Tegelijkertijd kan het ook hoop geven. Als we toch alles zouden weten, waar blijft dan immers de fantasie, de verrassing, de wens, de wil? Daar mag ruimte voor zijn.

De menselijke conditie

De eerste vier genoemde gegevenheden verwijzen naar vier waarheden van het bestaan. Steeds gaat het om de dialectiek tussen het zelf en de ander, tussen beheersen en loslaten. Kies je voor autonomie of voor eenwording met de ander, wil je je afscheiden van de ander of wil je opgaan in de ander. Hoe zet je betekenis tegenover de zinloosheid, hoe vind je zekerheid binnen alle onzekerheden van het bestaan. De laatste genoemde twee feitelijkheden vormen eigenlijk de grondlaag voor de vier waarheden van het bestaan, namelijk: de grenzen van je lichaam en de beperkingen van het weten.

Als je weet dat je doodgaat, dat je zelf je leven zin en betekenis moet geven, dat je in wezen alleen bent en verantwoordelijk bent voor alle contacten die je hebt met anderen, dan kun je bewust kiezen.

Door het gesprek over deze feitelijkheden van het menselijk bestaan aan te gaan, kun je je eigen leven op een meer authentieke manier vorm geven. Het dwingt je tot keuzes, zonder dat je weet wat de consequenties ervan zijn. Het maakt dat je waardevolle contacten zoekt en onderhoudt met anderen, zonder het contact met je eigen eenzaamheid te verliezen. Het is weten dat het bestaan zinloos is en er toch zin aan kunnen geven. En dat je al het leven altijd ervaart binnen de grenzen van je lichaam en dat dit feit vraagt om acceptatie voordat je je leven zo kunt leiden dat het jouw leven wordt.

Hoe kom je tot kiezen?

Om een keuze bewust te durven maken, is het belangrijk dat je vanuit je onderzoekend zelfbewustzijn op zoek gaat naar eventuele innerlijke conflicten. Je ontmoet hierbij als het ware jezelf en bent nieuwsgierig naar wat er binnenin je speelt. Wat is je wens? Of ligt er nog een wens achter de wens? Denk je dat je een nieuwe baan wilt, maar blijk je eigenlijk een hele andere richting in te willen en dus op zoek te moeten gaan naar een nieuwe carrière? Wil je een kind ook al heb je geen partner? Misschien blijkt in het willen van het kind toch de wens naar een partner verborgen te liggen.
Dit proces kent in ieder geval deze drie stappen:

• Je neemt verantwoordelijkheid
• Je (ver)kent je keuzemogelijkheden
• Je onderzoekt je wens)en) en de daaruit voortkomende wil

Een wens is (g)een wil

Elke actie begint met de wil om iets te doen. Daarvoor moet je je wens helder hebben. Het is dus heel belangrijk om een goede focus te hebben. Zo krijg je je wens letterlijk scherp. Dat houdt ook in dat je goed moet nadenken of het je eigen wens is of dat je vindt dat het zou moeten, of dat het zo hoort. Je moet je wens echt kunnen voelen. Dat doe je door innerlijk luisteren (een principe opgemerkt en uitgewerkt door Eugene Gendlin). 'Innerlijk luisteren' betekent dat je niet alleen aandacht hebt voor je woorden, je taal waarin je de wens doet. Maar dat je ook aandacht geeft aan je lichaam. Hoe voel je je erbij? Welke lichamelijke sensaties merk je bij jezelf op? Zonder oordeel luister je naar jezelf. Met nieuwsgierigheid en respect geef je aandacht en woorden aan je innerlijke stem. Wat is de knoop in je maag? Het lege gevoel? De onrust in je borst? Als je ruimte geeft aan alles wat je innerlijk ervaart bij het focussen of stilstaan bij je wens, kun je echt luisteren naar jezelf. Zo leer je vertrouwen op jezelf. Je brengt voelen, weten en willen samen. Je vormt je wens vanuit jezelf. Dit kan de wens zijn die je dacht dat je had of een nieuwe wens. Je lichaam leidt je de weg.
In dit proces hoort ook dat je stilstaat bij de andere mogelijkheden. Wat merk je bij jezelf wanneer je anders kiest? Naast het scherp krijgen van je wens door erop te focussen en het innerlijk luisteren is er nog een mogelijkheid om te achterhalen of je iets echt wenst. Je kunt je je keuze visualiseren. Hoe denk je dat je leven eruitziet als je voor het een kiest? Wat voor beelden komen in je op als je het andere doet? Dus om je wens om te kunnen zetten in een wil is nodig:

• focus
• innerlijk luisteren
• visualisatie

Dan kun je je afvragen of je het echt wilt. Inclusief alles wat er bij komt kijken. Alles wat je weet en wat je (nog) niet weet.

Je onbewuste laten meedoen

Het denkproces dat hier wordt gevolgd gaat uit van een grote mate van bewustzijn en de actieve inzet van je hersenen. Soms wordt gezegd dat je juist je onbewuste moet laten kiezen. Dijksterhuis (2016) onderscheidt drie manieren van kiezen:

• de snelle manier,
• de onbewuste manier,
• de bewuste manier

De snelle keuze is zonder nadenken, gewoon doen. De onbewuste manier gaat ervan uit dat je bij een belangrijke keuze er beter een nachtje over slaapt om je onbewuste aan het werk te zetten. Voelt een keuze dan nog steeds goed, dan is het de goede keuze. De bewuste manier gaat gepaard met veel nadenken. Dijksterhuis lijkt zich hier wel te beperken tot de rationele beslissing, die je kunt oplossen door lijstjes te maken met plussen en minnen, voor en tegen je keuze. Uit onderzoek blijkt dat er veel valt te zeggen voor de onbewuste manier. Maar de aanschaf van een nieuwe auto is iets anders dan de keuze voor een bepaalde studie en alles wat daarbij komt kijken. Mogelijk zou een combinatie kunnen werken. Je denkt bewust na over een levenskeuze, maar slaapt er nog een nachtje over om te zien of je dan nog steeds achter je keuze staat. Of je begint juist met de onbewuste keuze. Werkt deze vervolgens bewust uit. Ben je het er dan nog steeds mee eens en voelt het nog steeds goed?

De rode draad in je leven

Soms kan het ook helpen om te kijken hoe je tot het punt in je leven bent gekomen waar je nu bent aangeland. Welke ervaringen hebben hiernaar toe geleid? Hoe ben je de persoon geworden die je nu bent. Hoe heb je tot nog toe gekozen in je leven? Dan is het goed om de rode draad van je leven achteraf te ontwarren. Misschien zie je wat je altijd deed en wil je dit niet meer doen? Of weet je dat je keuzes tot nog toe je gebracht hebben waar je wilt zijn en kun je dus hierop vertrouwen? Om je levensmotief te ontdekken, kun je je richten op de patronen en rode draden in je leven. Dat kan veel rust en helderheid geven als je voor een grote beslissing staat.

Hulp bij je innerlijke zoektocht

Je kunt de hier beschreven innerlijke zoektocht alleen ondernemen. Vaak zal dit lukken. Zeker als je ook bij vrienden of vriendinnen te rade kunt gaan. Andere keren heb je meer nodig. Dan heb je iemand nodig die met je meedenkt en meekijkt. Dan is het goed om te weten dat je hulp kunt vragen bij een psychotherapeut. Uiteindelijk gaat het ook hierbij om verantwoordelijkheid nemen. Om niet te blijven hangen in de onzekerheid van het moeten beslissen, maar om te durven kiezen voor wat jij wilt.

Wat wil je?

Als de wil sterk genoeg is, dan vormt dit de drijvende kracht richting een keuze of verandering. Dat betekent niet dat alles lukt, maar er gebeurt in ieder geval iets. Uiteindelijk betekent kiezen ook altijd verliezen. Een keuze voor het een, betekent het verlies van het andere. Maar als je er goed over hebt nagedacht, als je voelt dat dit de juiste keuze is, dan zitten weten, voelen en willen op een lijn. Je kunt dan in ieder geval tegen jezelf zeggen dat je met de informatie die je toen tot je beschikking had een bewuste keuze hebt gemaakt. Misschien had je een ander leven kunnen leiden. Natuurlijk had je een ander leven kunnen leiden. Maar je leidt je eigen leven. Je geeft betekenis aan je leven op jouw manier. Op jouw voorwaarden, met jouw mogelijkheden. Als je bewust kiest, kun je je niet-keuze daarna loslaten. Het is zoals het is. De keuze die je hebt gedaan geeft richting, geeft betekenis. En daar volgen waarden uit en ervaringen en gebeurtenissen. En dat maakt jouw leven uniek. Het leven mag geleefd worden. Ieder doet dit op zijn of haar eigen manier. Uiteindelijk ben je ook maar een mens onder mensen. Dat gegeven stemt nederig en is tegelijkertijd het mooiste dat je kunt ervaren. Het is zoals het is. En dat is goed.