Hoe ontstaat overbelasting bij mantelzorgers?

Mensen die - misschien deels onbewust - de taak op zich nemen om voor een hulpbehoevend familielid te gaan zorgen, lopen het risico in één van de grote valkuilen van mantelzorg te trappen: ze raken overbelast. Hoe ontstaat een dergelijke overbelasting bij mantelzorgers en hoe herkennen we de symptomen?

Oorzaken van overbelasting bij mantelzorgers

Het zorgen voor een hulpbehoevend familielid of een partner in het kader van mantelzorg houdt altijd een gevaar tot overbelasting in. Immers, de relatie tussen de mantelzorger en de zorgbehoevende verandert naarmate de afhankelijkheid van de zorgbehoevende stijgt. Dit heeft een impact op de relatie en die is meestal niet positief. De stijgende afhankelijkheid maakt dat de relatie niet meer een relatie is van twee gelijkwaardige personen, maar eerder een relatie van zorgverlener en zorgvrager.

Bovendien is ziekte meestal een proces waarbij de zorgvrager steeds meer zorg nodig heeft. Het is geen vooraf vastgelegd proces en de zorgvragen kunnen plotseling verdubbelen waardoor de draagkracht niet stelselmatig kan opgebouwd worden. Wanneer het ziekteproces schoksgewijs verloopt en gepaard gaat met crisissen is het bieden van zorg zeer zwaar en kan dit leiden tot overbelasting.

Vervolgens is er ook de onzekerheid omtrent het verloop van de ziekte die ertoe kan leiden dat de draagkracht vermindert. Niet weten wat er komt, is voor de mantelzorger zwaar omdat hij niet kan inspelen op de behoefte van de zorgvrager. Zolang de diagnose niet duidelijk gesteld is, kan de mantelzorger zich niet echt organiseren.

Tenslotte is er de subjectieve belasting die zwaarder wordt naarmate de zorgvragen veelvuldiger worden en de duur van de zorg langer wordt. De mantelzorger wordt bijgevolg zowel fysiek als emotioneel zwaarder belast en heeft het gevoel dat mantelzorg geen keuze meer is. De impact op het persoonlijke leven van de mantelzorger wordt bijgevolg zo groot dat de draagkracht overschreden wordt.

Symptomen van overbelasting van de mantelzorger

Er zijn drie soorten symptomen die duidelijk maken dat de draagkracht van de mantelzorger overschreden is.

• De eerste symptomen zijn meestal stressreacties zoals gebrek aan eetlust, gewichtsverlies, slapeloosheid, gespannenheid of nervositeit. Niet zelden worden deze reacties door de mantelzorger opgevangen door alcoholgebruik, meer roken of het nemen van kalmeer- en/of slaaptabletten. Meestal ziet de mantelzorger geen graten in deze symptomen en raadpleegt hij bijgevolg ook geen huisarts. Hij gaat ervan uit dat de zorgvrager prioritair is boven zijn eigen klachten.

• Een ander soort klachten die duidelijk overbelasting signaleren, zijn fysieke klachten. Door de toenemende zorgbehoefte zal de invloed op de mantelzorger voor fysieke klachten zorgen zoals rug-en schouderklachten. Een andere veel voorkomende klacht is een tekort aan slaap. De nachtrust wordt immers heel vaak onderbroken omdat de zorgvrager zeer onrustig slaapt of omdat hij verschillende keren per nacht naar het toilet moet. Deze onderbroken nachtrust kan ook voor andere fysieke klachten zorgen zoals concentratieproblemen, chronische vermoeidheid of futloosheid. Deze klachten worden door de zorggever geminimaliseerd in vergelijking met de klachten die de zorgvrager heeft. Hier is een taak weggelegd voor de professionele hulpverlener.

• Tenslotte zijn er de burn-out verschijnselen waarbij door de volledige beslaglegging op de mantelzorger er een burn-out kan plaatsvinden. Er zijn drie mogelijke stadia van burn-out. In een eerste stadium is er vooral sprake van signalen van lichamelijke en emotionele uitputting zoals aanhoudende hoofdpijn, slapeloosheid en/ of gevoelens van depressie. In een tweede stadium merken we dat de mantelzorger een heel cynische houding aanneemt tegenover de situatie waarin hij zich bevindt. Zo zal hij ook heel snel boos worden op de zorgvrager of op de omgeving. We zien hier vaak een toename van alcohol-of medicatiegebruik. Het laatste stadium brengt de patiënt in een fase van totale afkeer van zijn eigen situatie met soms relatieproblemen of zelfmoordpogingen tot gevolg.

Hoe mantelzorg ontspoorde zorg kan worden

Zoals hierboven vermeld kan het gebeuren dat in een situatie van mantelzorg de afhankelijkheid tussen zorgvrager en zorggever wijzigt. Deze afhankelijkheid kan de relatie beïnvloeden en een goede relatie veranderen in een gespannen relatie waarbij er allerlei stressfactoren een rol gaan spelen. Dit heeft niet enkel gevolgen voor de zorggever maar ook voor de zorgvrager. De groeiende draaglast van de mantelzorger kan leiden tot overbelasting van deze laatste en dit heeft niet enkel gevolgen voor de mantelzorger maar ook voor de zorgbehoevende.

De zorg die nodig is wordt immers niet meer opgenomen zoals het nodig is en er ontstaan vormen van verwaarlozing en misbehandeling (het gaat hier niet over zelfverwaarlozing waarbij de patiënt zichzelf niet meer verzorgt, zijn woning niet meer onderhoudt en geen sociale relaties meer aangaat). Heel vaak wordt ontspoorde zorg dadelijk gekoppeld aan ouderenmisbehandeling. Dit is zeker een vorm van ontspoorde zorg, maar het is in het kader van mantelzorg een term die we breder moeten interpreteren. Ontspoorde zorg kan evengoed slaan op minderjarige hulpbehoevenden, een gehandicapte of chronisch zieke vijftiger, enz.

Wanneer we ontspoorde zorg bekijken vanuit de situatie van een mantelzorger en een zorgbehoevende is het belangrijk om te schetsen dat het in veel gevallen over een gevolg van overbelasting van de mantelzorger gaat. Een ontspoorde zorgsituatie kan niet de facto gelijkgesteld worden met opzettelijke verwaarlozing van de zorggever. Het is hier dan ook eerder gepast om te spreken over een noodkreet die het gevolg is van onmacht binnen een uit de hand gegroeide situatie. Dit neemt natuurlijk niet weg dat er aandacht aan besteed moet worden en dat ontspoorde zorg zeker besproken dient te worden met de mantelzorger.

Het spreekt voor zich dat kwaad opzet niet volledig uitgesloten kan worden. In sommige gevallen zijn de intenties van de mantelzorger van in het begin niet oprecht. Dit is meestal het gevolg van een familievete, een familiegeschiedenis waarbij geweld een dagdagelijkse realiteit vormt of een spaak gelopen relatie waar er conflicten waren rond geld. In die laatste gevallen spreken we van opzettelijke mishandeling.