Mantelzorg, wat wordt er onder verstaan (in België)?

Mantelzorg is een term die we misschien wel kennen, misschien al wel gehoord hebben, maar wat houdt het precies in? Wat verstaan we onder mantelzorg? We bekijken even de situatie in België.

Verschillende definities van mantelzorg?

Als we verschillende definities van mantelzorg bekijken en naast elkaar leggen, zien we dat ze in se allemaal dezelfde elementen bevatten: vrijwillige zorg voor een gekend persoon die zorgbehoevend is.

Sommige sociologen definiëren mantelzorg echter zeer uitgebreid als “een verzamelterm voor het niet-beroepsmatig, vrijwillig verstrekken van niet-medische hulp en dienstverlening aan hulpvragers (vrienden, buren, familie- en gezinsleden) met wie de hulpverlener een initiële socio-affectieve band heeft." Het standaardvoorbeeld van de mantelzorger is de dochter of zoon die zijn of haar zieke en hulpbehoevende ouder(s) niet-medische hulpverlening verstrekt. Samen met zelfzorg vormt mantelzorg de informele sector. Die onderscheidt zich van vrijwilligerswerk door het ontbreken van een min of meer georganiseerd verband waarin deze plaatsvindt, al vindt men steeds meer elementen die wijzen op een meer georganiseerd of geformaliseerd karakter van mantelzorg. Onder dit laatste vallen:

• de mantelzorgtoelagen van bepaalde gemeenten, provincies of OCMW’s
• de zorgverzekering die door middel van een systeem van zorgcheques in de mogelijkheid voorziet om op een meer algemene en systematische wijze mantelzorg financieel te ondersteunen

Het kabinet van de minister van Welzijn (België) ziet een mantelzorger als “een persoon die vanuit een sociale en emotionele band een andere persoon, niet beroepshalve maar meer dan occasioneel, helpt en ondersteunt in het dagelijkse leven wanneer de zelfzorg ontoereikend blijkt.”

Tenslotte is er de definitie van andere sociologen die kort en duidelijk is: mantelzorg is “de zorg die niet in het kader van een beroep of van het georganiseerd vrijwilligerswerk wordt gegeven aan een huisgenoot, familielid, vriend, kennis of buur, die zorg nodig heeft omwille van ziekte, handicap of ouderdom”.

De rol van mantelzorg

De zorg die door mantelzorgers gegeven wordt, situeert zich op de zogenaamde nulde lijn. Zij staat buiten het professionele circuit maar is een schakel die niet meer weg te denken valt in de huidige wereld van thuiszorg. Het is mede door de ondersteuning van mantelzorgers dat mensen veel langer thuis kunnen blijven wonen en dat zij na een opname in het hospitaal ook veel sneller terug naar huis kunnen. Deze laatste twee tendenzen, ook wel al eens de extramuralisering van zorg genoemd, worden hoe langer hoe meer door het beleid nagestreefd om zo de kosten te drukken.

Mantelzorg in cijfers

In de loop van 2003 organiseerde het Centrum voor Bevolking en Gezinsstudie een onderzoek bij 4000 geregistreerde mantelzorgers tussen 25 en 79 jaar met als doel de realiteit en de beleving van deze mensen in kaart te brengen. De resultaten van het onderzoek leveren ons heel wat nuttige informatie op omtrent het geslacht en de leeftijd van de geregistreerde mantelzorgers. Maar ook wat de zorgbehoevende zelf betreft, is het een rijke bron aan informatie. Zo wordt er eerst en vooral voor de eigen vader of moeder gezorgd, vervolgens voor de zorgbehoevende partner en dan voor een kind. Slechts een kleine minderheid neemt de zorg van een buur, kennis, vriend, broer of zus op zich.

Dit onderzoek bestudeerde echter enkel de ‘geregistreerde mantelzorgers’. Dit zijn mantelzorgers waarvan de zorgvragers een uitkering van de zorgverzekering ontvingen. Daarnaast zijn er echter nog heel veel zorgbehoevenden die beroep doen op mantelzorgers maar desondanks niet in aanmerking komen voor de premie van de zorgverzekering en dus niet in het vermelde onderzoek zijn opgenomen. Om een uitkering van die zorgverzekering te ontvangen moet er immers aan een aantal criteria voldaan worden die duidelijk aantonen dat mensen zwaar zorgbehoevend zijn en op verschillende levensdomeinen aangewezen zijn op hulp van anderen. Het spreekt dan ook voor zich dat bij een dergelijke screening heel veel mensen uit de boot vallen die wel degelijk beroep doen op mantelzorgers maar niet "geregistreerd" zijn. De gegevens van dit vermelde onderzoek moeten dus zeker wat gerelativeerd worden. Bovendien is het onderzoek uitgevoerd bij 4000 mantelzorgers terwijl er in 1998 in het kader van de Panelstudie van Belgische huishoudens een schatting werd gedaan waarbij men op 280.000 mantelzorgers in Vlaanderen uitkwam. De gepresenteerde cijfers inzake mantelzorg zijn wellicht dan ook niet helemaal representatief voor alle mantelzorgers.

Een strikte afbakening maken van wie een mantelzorger is of wie aan mantelzorg doet is moeilijk. Iedere mantelzorgsituatie is anders en bijgevolg is het nodig om elke situatie volledig te analyseren. In de praktijk kan immers iedereen mantelzorger zijn.