Sociale onderbescherming

In de meeste westerse landen werd er in de loop van de voorbije eeuwen een groot en ingewikkeld netwerk aan sociale voorzieningen opgebouwd. Werknemers, werkgevers en de overheid dragen een bepaald percentage van hun inkomen af aan verschillende (overheids)organisaties. Die organisaties bieden aan de inwoners van een land verschillende mogelijkheden tot sociale bescherming. Enkele voorbeelden zijn de AOW in Nederland, de kinderbijslag in Vlaanderen en het leefloon in België.

Sociale rechten

Voor de vele verschillende sociale rechten, die vaak door allerlei verschillende instellingen beheerd worden, gelden ook heel diverse voorwaarden om er recht op te hebben. Voor sommige uitkeringen telt je netto inkomen, voor anderen je bruto inkomen. Soms tellen onroerende bezittingen (een huis, een vakantieverblijf, …) mee, soms helemaal niet. Soms moet je een bepaalde leeftijd hebben of al een aantal jaren werkloos zijn, terwijl bijna iedereen sommige andere sociale rechten kan krijgen. De complexiteit van die regelgeving heeft twee grote gevolgen. Eén daarvan komt heel regelmatig in de media en is tijdens verkiezingen vaak een 'hot issue': sociale fraude. Het andere effect komt maar zelden in de media: sociale onderbescherming.

Sociale fraude

Sociale fraude doet zich voor wanneer mensen een (aanvullende) uitkering krijgen waar ze eigenlijk geen recht op hebben. Dit kan het gevolg zijn van een administratieve fout (een verkeerd geplaatste komma of een typefout kunnen bijvoorbeeld verkeerd uitbetaalde uitkeringen veroorzaken). Vaak is dit echter het gevolg van echte sociale fraude: mensen doen bijvoorbeeld alsof een persoon elders woont dan die werkelijk woont, om zo bepaalde uitkeringen te verhogen. Dit is illegaal. Wanneer overheidsdiensten dit ontdekken kunnen (en zullen) ze dan ook de onrechtmatig gekregen uitkeringen terug eisen. Vaak krijgen fraudeurs er dan ook nog een boete bovenop.

Sociale onderbescherming

Sociale onderbescherming is het tegengestelde van sociale fraude. Bij sociale onderbescherming hebben mensen wel recht op een bepaalde uitkering (of op een hoger bedrag), maar maken ze daar geen gebruik van. Dit kan verschillende oorzaken hebben. De wetgeving is vaak te ingewikkeld, mensen begrijpen geen jota van de aanvraagformulieren of hebben gewoon nog nooit gehoord van het recht (de uitkering) dat ze mislopen. Volgens sommige schattingen bedraagt het bedrag aan sociale onderbescherming een veelvoud van dat aan sociale fraude.

Het fenomeen van de sociale onderbescherming versterkt het reeds door andere subsidies en overheidsregels veroorzaakte mattheuseffect. De midden- en hogere klassen (qua sociaal-economische situatie) krijgen door dit mattheuseffect proportioneel meer terug van de staat dan de lagere klassen.

Aanvraagprocedures

Vooral veel mensen uit lagere sociale klassen krijgen te maken met sociale onderbescherming. De aanvraagprocedures voor uitkeringen zijn te ingewikkeld want ze staan vol overheidsjargon. De mensen zijn onvoldoende geïnformeerd of durven na een slechte ervaring met hulpverleners en organisaties geen navraag meer te doen naar bepaalde rechten.

Formulierenbrigades

In veel Nederlandse steden werden er daarom de voorbije jaren formulierenbrigades opgericht. Dit zijn teams van mensen, veelal vrijwilligers, die samen met mensen met een laag inkomen proberen te weten te komen of die mensen sociale rechten (geld) niet benutten. In sommige succesvolle cases kan zo'n formulierenbrigade voor een gezin het inkomen tot enkele honderden euro's per maand verhogen. Niet mis.

Automatische rechtentoekenning

Veel beter zou het echter nog kunnen zijn als allerlei sociale rechten en uitkeringen automatisch toegepast zouden worden. De overheid bezit quasi alle nodige gegevens voor bijna elke sociale uitkering. Het probleem is echter dat de gegevens van burgers verspreid liggen over vele verschillende overheidsagentschappen. Omwille van de privacywetgeving mogen die onderling niet zomaar (financiële) gegevens over burgers met elkaar delen.

Voor heel veel sociale rechten moet het initiatief ook van de burger zelf komen. Wie bijvoorbeeld een heel laag inkomen heeft, maar nooit bij het OCMW aanklopt, zal geen recht hebben op een leefloon. Wie een laag inkomen heeft, maar niet informeert bij het ziekenfonds naar de regeling van verhoogde tegemoetkoming, zal vele sociale rechten en voordeeltarieven mislopen.

Veel organisaties, zowel ziekenfondsen als bijvoorbeeld verenigingen waar armen het woord nemen, pleiten er daarom al jaren voor om werk te maken van een maximale automatische rechtentoekenning. De overheid heeft alle nodige gegevens, en een automatisch toegekend recht van enkele tientallen of honderden euro's per maand kan voor veel gezinnen die het moeten rooien met een laag inkomen een wereld van verschil betekenen. De automatische rechtentoekenning zou de sociale onderbescherming gevoelig kunnen terugdringen, het mattheuseffect tegengaan en zo de sociale welvaartsstaat iets rechtvaardiger maken voor alle inwoners in het land. Niet enkel voor zij die voldoende hoogopgeleid zijn om wegwijs te raken in ingewikkelde aanvraagprocedures en formulieren.