Evolutie van het Japanse beleid onder 'Sakoku' en 'Kaikoku'

Hoe evolueerde het Japanse beleid onder de principes van ‘Sakoku’ en ‘Kaikoku’ ? 'Sakoku' betekent het land isoleren. 'Kaikoku' staat voor het openen van het land.

Inleiding

Ten tijde van het vroegmoderne Japan, en meer specifiek in de 18de eeuw, koos het Aziatische eiland voor een ongewone diplomatieke koers inzake het buitenlandse beleid. Tijdens de heerschappij van Yokugawa werd niet iedereen immers even vriendelijk onthaald in het land van de rijzende zon; op inwoners van enkele landen na waren vreemdelingen niet welkom. Welke landen dan wel toegelaten werden en om welke redenen is hier een vraag die zich opdringt. Dit concept werd en wordt vaak aangeduid met de term ‘Sakoku’, wat letterlijk ‘het land sluiten’ betekent. Het begrip heeft vaak een andere betekenis gekregen en moet dus in de juiste context geplaatst worden. Het is nodig om hierbij kort de evolutie van het begrip te schetsen en de alternaties van de Japanse waarden die hiermee vaak gepaard gingen.
Aan de hand van de inzichten van Joken en Kaempfer kan meer verteld worden over de voor- en nadelen van het systeem. Zij onderzochten de oorzaken van het ‘Sakoku’-systeem. Daarnaast wordt ook even dieper op de houding van de Japanse bevolking tegenover dit concept, de evolutie die hierin plaats vond en de uiteindelijke overgang naar het ‘Kaikoku’ (letterlijk : ‘het land ontsluiten’) ingegaan.

Het Japanse buitenlandse beleid : van ‘Sakoku’ naar Kaikoku’

Wat houdt ‘Sakoku’ in?

De aard van de buitenlandse-diplomatieke relaties in het vroegmoderne Japan werd vaak gedefinieerd in termen van ‘Sakoku’ ofwel 'nationale afzondering'. 'Sakoku' ( letterlijk : het land sluiten) komt van Sakokuron, een term die eerst werd gehanteerd door Engelbert Kaempfer, een Duitse geleerde die tewerkgesteld was als buitenlander bij de Verenigde Oost-Indische Compagnieën in Deshima , in zijn History of Japan. Shizuki vertaalde dit werk, nam zo deze term over en zorgde voor de verspreiding ervan via zijn manuscript. Tashiro wijst op het feit dat het woord specifiek gebonden was aan het Tokugawa shogunaat. Deze term moet wel genuanceerd worden : ze stond niet voor een complete isolatie maar veeleer voor een strenge controle en organisatie van buitenlandse interacties. Yasunori opperde in deze context voor het gebruik van 'maritiem verbod' en ‘geciviliseerde orde', wat misschien een meer correcte weergave is van de realiteit.

Hoewel Japan nog banden onderhield om te handelen, konden deze naar Europese normen bezwaarlijk als volwaardige handelsbanden beschouwd worden. Nederlandse en Chinese schepen kregen toegang tot de haven van Nagasaki voor de handel en gaven op deze manier ook enige culturele bagage mee. Het christendom werd er wel gemeden. Ook Korea en Ryukyus onderhielden banden met Japan. Deze situatie moet in een groter verband beschouwd worden. Tot de 19de eeuw bestond er in Azië immers een unieke internationale gemeenschap met China als absoluut centrum : de wereld van China en de barbaren. Chinezen beschouwden Japanners dus als minderwaardig en ongemanierd. Aanvankelijk draaide Japan mee in dit gereguleerd systeem, hoewel ook het nationale bewustzijn en daarmee de kritiek groeide.

Vanaf het midden van de 16de eeuw maakte het Noord-Aziatische controlesysteem in Japan plaats voor chaos. Terwijl Japan verwikkeld was in lokale oorlogen, kwam ook Europa voor het eerst op de proppen: een eerste confrontatie met Europeanen kwam er in 1543 toen Portugese zeelieden onbedoeld op Japanse kusten strandden. Op het einde van de 16de eeuw gaf Hideyoshi opdracht om Korea binnen te vallen. De internationale orde was volledig verstoord. Zijn opvolger slaagde er zelf in om zowel China als Korea in te palmen.

De evolutie van het ‘Sakoku’-systeem in de 18de en 19de eeuw in Japan

Reeds in de late 17de en 18de eeuw werd de Japanse wereldorde onderzocht door leden van de heersende klasse. Een verder onderzoek over het concept was nodig wegens het te subjectieve karakter. Gedurende deze periode omschreef de Hayashi familie de orde als 'maritiem verbod' in de True chronicle of Tokugawa. Dit kwam ook overeen met een antwoord gegeven aan de Russische gezant Rezanov in 1805.

Vanaf 1830 werd de term ook gebruikt door niet-intellectuelen en door de Bakufu-officials. De term had dus de autoriteiten bereikt. In deze fase was het wel nog mogelijk om een alternatieve houding aan te nemen ten opzichte van het systeem.
Watanabe Kazan, een schilder en staatsman, vreesde dat de orde om schepen te weren aan Westerse naties een economisch voordeel kon opleveren. Hij was met Shizuki één van de weinigen die in het begin van de 19de eeuw voordelen zag in een systeem van culturele en commerciële interactie met meerdere landen en één van de weinige voorstanders van het ‘Kaikoku’-systeem (systeem waarbij de grenzen van het land open zijn)...

Tussen de jaren 1830 en 1850 hield Japan onder impuls van het ambtenarenapparaat vast aan het systeem van relatieve afzondering. Een illustratie hiervan was het aanraden van de Nederlandse koning in 1845 om Japan open te stellen voor handel; dit voorstel werd echter negatief onthaald. De Amerikaanse admiraal Matthew ‘Old Matt’ Perry zorgde wel voor een kentering. Hij zette via de machtige Westerse scheepsmacht druk op de Japanse orde die snel moest wijken. De bakufu werden als het ware verplicht om de grenzen te openen, en eens dit gebeurd was, hadden ze te maken met een opeenvolging van nieuwe ontwikkelingen...

Tussen 1853 en 1868 kwam er definitieve verandering in het opgerichte Japanse ideaal van ‘Sakoku’. Tegen 1868 had het Japanse beleid structurele veranderingen ondergaan. De overgang naar een meer open beleid kwam er door bepaalde redenen. De voornaamste was dat de publieke opinie steeds meer vorm en invloed kreeg op het beleid. Meer en meer mensen stonden open voor de ontsluiting van de grenzen waardoor een ethische verandering plaatsvond. Deze sociale mobilisatie zorgde ervoor dat men begon te twijfelen aan de positieve connotatie van het begrip 'Sakoku'. De kwestie met Perry had ervoor gezorgd dat de term een groter publiek bereikt had en dat dit publiek er een negatieve connotatie aan gaf. Het begrip ‘Sakoku’ kreeg geen algemeen gehoor meer in Japan in de betekenis die de Japanse officials eraan wilden geven omdat de gemiddelde inwoner van mening was dat deze niet correspondeerde met de gangbare orde, die Perry deed veranderen. De passiviteit van gedachten moest plaats ruimen voor politiek engagement. Dit proces vond plaats in de ideeën van individuen, en was een gedeelde mening...

Van ‘Saikoku’ naar ‘Kaikoku’

Na het Perry-incident was het duidelijk dat de afzondering van Japan op de helling stond. Hoewel het toch nog een periode kende van relatieve aanhang tussen 1853 en 1858, was men op de kwetsbaarheid gewezen; zowel economisch als materieel dreigde een nakend verval. Aanvankelijk wilden de mensen met fiscale verantwoordelijkheid enkel weten van Japanse schepen die overzee gingen, maar niet omgekeerd. Op deze manier werd het karakter van het Japanse beleid nog even in stand gehouden, tot Townsend Harris Japan onder druk – Rusland, Groot-Brittanië en Frankrijk waren in oorlog met Azië - zette om een nieuw handelsverdrag te realiseren. Dit verdrag zou Japan moeten beschermen tegen koloniale machten, maar het bleek uiteindelijk in het voordeel van de VS te zijn.

Het voorstel van Harris kende vooral tegenkanting, behalve van bakufu diplomaat Iwase Tadanari, wie Beasley omschrijft als één van de meest progressieve officials van die periode in Japan, die een meer gematigde instelling aannam. Onder die grote druk van buitenaf namen steeds meer ambtenaren een genuanceerdere houding aan. Voorbeeld hiervan was het standpunt van Hotta, die weliswaar nog steeds meer voorstander was van de uitvoer dan de invoer, maar ook het pad effende voor andere prominenten om hun standpunt te wijzigen.

Zo kwam men er in 1864 toe dat ‘Sakoku’ geen profijt meer kon opleveren en werd men zich meer bewust van het voordeel van extensieve buitenlandse relaties. Ikeda Nagaaki opperde deze stelling; hij wilde een nationale eenheid met speciale aandacht voor de uitbouw van de land- en zeemacht, en een betere organisatie van de buitenlandse relaties. Ikeda's ideëen werden stilaan meer geapprecieerd; in 1867 werden Japanse ambassades opgericht in Parijs en Londen...

Het ‘Kaikoku’ kende snel een groeiend succes. Zo had het diplomatieke en politieke falen van de vroege jaren 1860 de mensen doen inzien dat de orde misschien vervangbaar was door een alternatief beleid. Daarnaast kreeg men meer interesse in een gecentraliseerde bureaucratische staat. Dit was voorheen ondenkbaar in het Tokugawa Japan maar kreeg toch gestalte mede door die vroege jaren zestig. Men kreeg ook meer en meer lucht van de Europese politiek-sociale organisatie, waarin imperialisme hoogtij vierde... Het bestuur was er gecentraliseerd en gestructureerd en dit voorbeeld werd gevolgd door Japan.

Ironisch genoeg werd de rivaliteit tussen Japan en Amerika enkel aangewakkerd na het ontsluiten van de Japanse landsgrenzen. De Verenigde Staten waren de militaire vijand bij uitstek. Wanneer Japan na de Tweede Wereldoorlog opnieuw zijn grenzen openstelde (tot 1970), werd de VS een grote economische vijand. Momenteel zit Japan verwikkeld in een derde soort ‘Kaikoku’, opnieuw aangemoedigd door de VS.

Joken en Engelbert Kaempfer over het Japanse beleid

Joken en Kaempfer gaan beiden akkoord met het feit dat de reden waarom Japanners niet mochten reizen overzee te maken had met de vermenging, interactie en ongemakken die dit teweeg kon brengen. Het christendom was hier hét voorbeeld bij uitstek. Zo beschouwde Joken de banning van Portugese schepen als een rechtvaardige maatregel. Ook Kaempfer, die kritisch was ten opzichte van de Spanjaarden en Portugezen, ging hiermee akkoord. Joken was het wel niet met Kaempfer eens dat Japan volledig afgeschermd was. Volgens Joken was Nagasaki een wereldbekende stad, die een perfecte draaischijf zou kunnen vormen voor circulatie van goederen en een tijd van voorspoed zou kunnen brengen. Nagasaki was het venster op de wereld. Joken zag veeleer succes in een systeem waarbij de contacten met het buitenland gereguleerd werden door de staat. Het verbannen van overzees reizen was hier een noodzakelijke maatregel voor om dit te bereiken.

Ongeregeld reizen in Japan was niet denkbaar in die periode. Joken stelde dat dit in die tijd geassocieerd werd met wanorde en piraterij. Japanse piraten werden gehaat en hun gewoonten werden allerminst geapprecieerd door de autoriteiten.
Joken besluit hieruit dat de afsluiting van Japan meer gericht was om orde en vrede te bewaren dan het belemmeren van interactie met andere naties.

Conclusie

De term ‘Sakoku’ werd tijdens de 18de eeuw verspreid over het Japanse grondgebied, waar ze stond voor een controle en organisatie van buitenlandse interacties – het onderhield handelsbanden met Ryukyus, Korea, Holland en China - en niet voor een volledige afzondering van het land ten opzichte van de rest van de wereld.

Reeds in de 17de en 18de eeuw werd door de heersende klasse over het concept van isolatie nagedacht. Bij de aanvang van de 19de eeuw waren reeds enkelingen die twijfelden aan de waarde van het systeem. Verder in die eeuw kwam ook steeds meer tegenkanting van buitenlandse zijde, wat een hoogtepunt kende in de persoon van Matthew Perry die van de Westerse macht gebruik maakte om de grenzen te ontsluiten. Dit sloeg over op de Japanse bevolking en was de aanleiding om de Japanse idealen te herzien en de structuur van het beleid aan te passen.

Aanvankelijk verliep de omschakeling naar een open beleid niet al te vlot, tot Townsend Harris Japan onder druk zette, zodat Japanse ambtenaren hun standpunt herzagen. Eénmaal kennis gemaakt te hebben met de voordelen van ‘Kaikoku’, kende het systeem een groeiend succes. In 1860 kreeg men meer aandacht voor een gecentraliseerd en gestructureerd beleid.

Joken en Kaempfer tenslotte gaan beiden akkoord dat interactie met andere landen werd vermeden om vermenging en ongemakken te voorkomen. Joken zag Nagasaki als het venster op de wereld en zag dan ook graten in een systeem waarin de staat een verregaande impact had.