Van Sint Pancraskerk naar de Hooglandse Kerk

De Hooglandse Kerk is nu de kerk voor de Protestantste Leidenaren en is een opvallend grote kerk in de Leidse binnenstad. Dat een houten kapel zo groot zou kunnen uitgroeien, zou niemand in 1314 gedacht hebben. Om een compleet beeld van deze kerk te krijgen, is de geschiedenis van de kerk onderzocht en tevens naast de geschiedenis van het Christendom gelegd.

Het ontstaan van de Hooglandse Kerk

De Hooglandse Kerk is in 1314 begonnen als een houten kapel. De plek waar de Hooglandse Kerk nu staat is in het centrum van Leiden, maar toentertijd behoorde de kapel toe tot de parochie van Leiderdorp. De houten kapel is gewijd aan Sint Pancratius, een martelaar die in 304 na Christus werd onthoofd door de Romeinen. Hij was een kindheilige die slechts 14 jaar is geworden.
De houten kapel wordt snel vervangen door een stenen toren. Door de groei van de stad Leiden is de behoefte aan een grotere kerk tevens groter geworden. Men bouwde dus aan de kapel om het groter te maken.

In 1366 wordt de Sint Pancraskerk verheven tot een kapittelkerk. Men wil de Pieterskerk overtreffen en in 1377 begint de bouw van de kerk. Tijdens de bouwwerkzaamheden blijft de kerk de meeste diensten houden. Zo wordt er achter het koor een nieuw koor gebouwd. Als dit klaar is wordt de ruimte waar het oude koor zich bevond doorgebroken, zodat de totale grote in de kerk zich verdubbeld.

Het kapittel van Sint Pancras komt in 1470 onder het directe gezag van de paus te staan. Het kapittel wil meer en om die reden wordt rond 1480 begonnen met de bouw voor nog grotere kerk. In 1525 ontstaan zelfs plannen om de Sint Pancraskerk tot een kathedraal te laten verheffen, zodat Leiden de derde bisschopsstad zou worden. Dankzij het einde van de middeleeuwen en het einde van de katholieke hoogtijdagen gaat dit niet door en stop in 1535 de bouw aan de kerk. Andere spanningen lopen in die tijd hoog op die de geschiedenis van de Sint Pancraskerk zullen veranderen. Zo wil het volk het eigen geloof, zoals protestantisme en calvinisme kunnen volgen, zonder dat hier een doodstraf op staat. En het vereren van heiligen vindt men niet passen binnen het geloof. Het Leidse volk uit in augustus 1566 hun woedde door de kerk in te stormen en de kunst- en archiefstukken te vernietigen: de Leidse Beeldenstorm. De kerk komt in protestantse handen en krijgt een nieuwe naam: de Hooglandse Kerk. Op de verschillende websites staat niet duidelijk vermeld waarom de protestanten de kerk zo noemen. De eerste kapel was wel gebouwd op het Hooge Land, de kerk stond dus op Hooge Land. Om die reden zou de kerk zo genoemd kunnen zijn. De wijk om de kerk heen blijft wel Pancras heten. De Hooglandse Kerk krijgt een centrumfunctie in de 17e eeuw. Vele diensten vinden plaats in de kerk, zoals trouwerijen, dopen en begrafenissen. Op zondag is de kerk tijdens de diensten overbezet.

Na de hoogtijdagen van de Hooglandse Kerk begint het gebouw af te takelen. De Leidse kruitramp in 1804 versterkt dit. Men besluit de kerk te renoveren, deze werkzaamheden duren van 1840 tot 1903. Als de Tweede Wereldoorlog is geweest in 1945, blijkt de kerk weer in slechte staat te zijn. Vanaf 1952 krijgt de Kerk twintig jaar een intensieve restauratie.

De geschiedenis van het Christendom

Als de geschiedenis van de Hooglandse Kerk naast de geschiedenis van het Christendom gelegd wordt, zijn er verschillende Christelijke gebeurtenissen te vinden, die van invloed zijn geweest op de ontwikkeling van de kerk. Hieronder staan de belangrijkste geschiedenismomenten bij elkaar:

• 304 Romeinse keizers verplichten iedereen om te offeren aan de Romeinse goden, de weigeraar krijgt de doodstraf. Volgens de legende weigert Pancratius, hij wordt onthoofd.
• 1200 Leiden krijgt haar stadsrechten
• 1300-1400 De kerk begint steeds belangrijker te worden voor het gewone volk
• 1314 Sint Pancras Kerk wordt opgericht met een houten kapel.
• 1366 De Sint Pancras Kerk wordt een kapittelkerk.
• 1377 Eerste grote bouw van de Sint Pancras Kerk
• 1400-1500 De kerk wordt nog belangrijker voor het volk.
• 1470 De Sint Pancras Kerk staat onder gezag van de paus
• 1480 De Sint Pancras Kerk heeft de tweede grote bouw
• 1517 Maarten Luther hangt zijn stellingen op de kerkdeur.
• Na 1521 Luther vertaalt de Bijbel uit het Latijn voor het gewone volk
• Na 1566 Koning Filips van Spanje is woedend over de Beeldenstorm en stuurt hertog van Alva en een leger naar Nederland. 1535 Men stopt met bouwen aan de Sint Pancras Kerk
• 1566 Leidse Beeldenstorm
• 1572 De Pancras Kerk is nu protestants en wordt Hooglandse Kerk genoemd.
• 1573-1574 Het beleg van Leiden, Spaanse troepen hadden Leiden omsingeld onder andere vanwege de godsdienstvrijheid. De Hooglandse Kerk slaat graan op en houdt diensten.
• 1600-1700 Gouden Eeuw
• 1617 Godsdiensttwisten (remonstranten en contra-remonstranten)
• 1648 Vrede met Spanje. De Hooglandse Kerk heeft een centrumfunctie.
• 1700-1800 Het gaat steeds slechter met de stad Leiden, tweederde van het volk heeft armenzorg nodig
• 1700-1800 Industriële Revolutie
• 1804 Extra aftakeling van de Kerk door de Leidse Buskruitramp
• 1840 – 1903 Eerste renovatie van de Hooglandse Kerk
• 1900-2009 Aan het eind van de 20e eeuw gaan steeds minder mensen naar de kerk.
• 1952 – 1972 Tweede renovatie

Kerk in deze tijd

De Hooglandse Kerk is in de huidige maatschappij nog steeds een kerk. Naast de zondagse erediensten wordt de kerk ook gebruikt wordt congressen, concerten en andere evenementen. De Leidse Binnenstadsgemeente (LBG) maakt gebruik van de Hooglandse Kerk. De LBG is ontstaan door de fusie van vier wijken, waarbij een aantal kerkgebouwen gesloten zijn. Het is een open geloofgemeenschap. Deze protestantse gemeente heeft drie basisthema’s bij vieringen: leren, vieren en dienen. De LBG werkt samen met Leidse Studenten Ekklesia en de Marewijkgemeente.
Leidse Studenten Ekklessia wordt door haar homepage beschreven als een ontmoetingsplek. Hier kan de kijk op het leven verheldert en verder ontwikkeld worden. Ekklessia houdt een zondagse eredienst in de Hooglandse Kerk.

Het kerkgebouw wordt gotisch genoemd. De kerk is karakteristiek geworden door de verschillende aanbouw die in de loop der eeuwen heeft plaatsgevonden. Zo heeft de lage toren laatromaanse architectuur terwijl de hogere gedeelten laatgotisch zijn. De binnenkant van de kerk staat bekend om elegante rijzigheid, lichtval en de akoestiek.

Voor verschillende bedrijven is de Hooglandse Kerk een plek om te huren voor congressen, lezingen of evenementen. Voor de rechtenfaculteit van Universiteit Leiden is de Hooglandse Kerk de plek om de propedeusediploma’s uit te reiken, terwijl de Vrije universiteit verschillende cursussen aanbiedt in een deel van de Hooglandse Kerk.

De brochure “Leiden, stad van ontdekkingen” noemt bij de monumenten de Hooglandse Kerk als eerste van de kerken. De Hooglandse Kerk wordt een ‘imposante laatgotische kruisbasiliek’ genoemd in deze folder. Een belangrijk monument van Leiden, waardoor de Hooglandse Kerk met de andere monumenten van Leiden interessant is voor het toerisme. De Hooglandse Kerk geeft een impressie van de Leidse geschiedenis en cultuur.